Урысей Федерацэм, Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артист, УФ-м и Композиторхэм я союзым Шостаковичым и цIэр зэрихьэу ит саугъэтым и лауреат, КъБР-м и Къэрал саугъэтыр зыхуагъэфэща, УФ-м и композиторхэм я союзым хэт, а IуэхущIапIэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и унафэщI ХьэIупэ ДжэбрэIил и ныбжьыр мазаем и 20-м илъэс 80 ирокъу.
И IэдакъэщIэкIхэр псэунущ
ХьэIупэ ДжэбрэIил куэд щIауэ сцIыху къудейкъым, атIэ дызэныбжьэгъущ дызэрыцIыкIу лъандэрэ. Зэманым, гъащIэм къуэшым хуэдэу дызэхущыту дищIащи, мащIэ-куэдми къытхуэнэжар апхуэдэу екIуэкIынущ.
Лъэпкъ къэсыхукIэ, къапщтэмэ, зыгъэлъэпкъыр бзэращ. Абы теухуауэ жысIэну сыхуейщ: ДжэбрэIил хуэдэу адыгэбзэр зыгъэпсалъэ, зыгъэбзэрабзэ, шэрыуэу зыгъэлажьэ, адыгэм къахэбгъуэтэну къыщIэкIынкъым. Тхьэм сыщыуэу къыщIигъэкI, ауэ апхуэдэу къысщохъу, апхуэдизкIэ абы жиIэ псалъэ Iущхэр, и усэхэр гум носри. ЗыIэрымыхьа, зимыIэ иджыри щыIэмэ, чэнджэщ изот ДжэбрэIил и «Iэгуауэншэ пшыхь» усэ тхылъыр къищэхуну. Ди тхыдэм, ди лъэпкъым ятеухуауэ узыгъэтхытх усэ куэд итщ абы.
ДжэбрэIил адыгэ лъэпкъым и композитор нэхъ гъуэзэджэ дыдэу диIэщ. Уэрэд дахэ куэд итхахэр дызыгъэгушхуэщ икIи ахэращ цIыхубэм нэхъыбэу къызэрацIыхур. Си щхьэкIэ сыкъапщтэмэ, ДжэбрэIил ейуэ уэрэд зыбгъупщI езгъэтхауэ ди радиом и фондым хэлъщ, абы нэмыщIкIэ дискым трезгъэтхауи щыIэщ. КIэщIу жыпIэмэ, езы ДжэбрэIили и уэрэдхэр жызыIахэри дыщымыIэжу щытми, абы и Iэдакъэ къыщIэкIахэр псэунущ, лъэпкъ тхыдэм къыхэнэнущ.
Згъэнэхъапэу мыр къыхэзгъэщыну сыхуейт: ДжэбрэIил Iущыгъэ куэд жеIэ щIалэгъуалэр едаIуэу дерс къыхахын хуэдэу.
Аращи, ДжэбрэIил, си къуэшышхуэ, Тхьэм куэдрэ утхуигъэпсэу! Си гуапэ дыдэ хъунущ дяпэкIи макъамэ дахэхэр къэбгъэщIу, сыт хуэдэ лъэныкъуэкIи уи Iуэхур ефIакIуэу, къару бгъуэту, дэрэжэгъуэ уиIэу куэдрэ, куэдрэ утхуэпсэумэ!
Iуэху дахэ куэд тлъагъуу, ди щIэблэм я фIыгъуэм дыхэплъэу, зауэ-банэрэ зэрызехьэрэ къэмыхъуу, цIыхур лажьэрэ шхэжу, узыншэу, ди къэралыр ефIакIуэу гъащIэ зэпэщ Тхьэм дигъэлъагъу псоми!
ТУТ Заур,
УФ-м и цIыхубэ артист.
Адыгэ лъэпкъым и фIыгъуэ
ХьэIупэ ДжэбрэIил сэрэ лэжьыгъэ и лъэныкъуэкIи, цIыхугъэ ехьэлIауи куэд щIауэ дыкъыздогъуэгурыкIуэ. Зэгъусэу деджащ, консерваторэр зы профессорым и деж къыщыдухащ. Зы илъэскIэ си япэ итауэ аращ ДжэбрэIил.
Мис а 1980 гъэхэм щегъэжьауэ илъэс 40 хъуащи дызэныбжьэгъущ, зэрыхъукIэ дызэдолажьэ. И IэщIагъэм хуэнабдзэгубдзаплъэ, еш имыщIэу зэлэжьыж цIыхущ ХьэIупэр. Композитор гъуэзэджэщ, симфонист IэпщIэлъапщIэщ, цIыхугъэшхуэ хэлъщ, унагъуэлIщ. ЖыпIэнурамэ, ДжэбрэIил хуэдэр закъуэтIакъуэщ.
Адыгей Республикэращ абы и япэ щIыхьыцIэр къыщыфIащауэ щытар. Ди деж мызэ-мытIэу щедгъэкIуэкIащ ДжэбрэIил и концерт, ди щIыналъэм абы и гуащIэм пщIэшхуэ щыхуащI, езыр фIыуэ щалъагъу. И макъамэр Адыгейм и симфоние оркестрым зэпымыууэ егъэзащIэ. Къыхэбгъэщмэ, зи ехъулIэныгъэхэм сыщыгуфIыкI си ныбжьэгъуфIщ, езыращи, сыт къызэхъулIэми япэу къэпсалъэхэм ящыщщ.
Налшык сыкIуа иужь гуапэу срегъэблагъэ. И унагъуэм сохьэ, и щхьэгъусэр, и бынхэр фIы дыдэу соцIыху. Мы гъащIэм зы цIыху щыспэгъунэгъумэ, ДжэбрэIил етIуанэщ. Апхуэдэ ныбжьэгъу, къуэш, композиторэгъу къызэрыскъуэтым срогушхуэ. Псом хуэмыдэжу сэ сыщогуфIыкI апхуэдэ композитор адыгэ лъэпкъым зэриIэм. Къэбэрдейм щыпсэухэми, дэнэ щIыпIэ щикъухьа адыгэхэми солъэIу абы и творчествэм пщIэ хуащIыну. Лъэпкъым и гупсысэр, и псэр зыгъэбейр ХьэIупэ ДжэбрэIил хуэдэхэращ.
Сынохъуэхъу, си ныбжьэгъужь, узыншагъэ быдэ уиIэну, тхылъ куэдыкIейуэ узэджам къыхэпха фIыгъуэр лъэпкъ псом щхьэпэну.
Нэхей Аслъэн,
композитор, УФ-м, Адыгейм,
КъБР-м, КъШР-м я цIыхубэ артист.
- Пхуримыкъум сыт и
щхьэусыгъуэр? - Лъагъуныгъэщ.
Сыт и - дахагъми, гъащIэр щыз хъуну гурыщIэ куум къимыгъэнэхумэ? Пшыналъэр зэгущ хъуну лъагъуныгъэр дыгъэ нэбзийуэ хэмыухуэнамэ? Пшыналъэри макъамэри зи гум щызыгъафIэ ХьэIупэ ДжэбрэIил дауэ блэкIынт а щытыкIэ телъыджэм… ФIыуэ плъэгъуа цIыхур, жэуапыншэ уищIауи ирехъуи, беягъ гуэру гум къонэ. ХьэIупэм и пшыналъэм абы и лъэужьыр усэ сатыру къыхонэ, усэм макъамэ къыщIоувэжри уэрэд мэхъу. КъохъулIэ гурыщIэм и цIэ къримыIуэу, фIыуэ илъагъум поэтическэ гупсысэ нэху хэлъу, щIагъыбзэкIэ епсэлъэну, тепсэлъыхьыну. Апхуэдэ щыпкъагъэр къызэгъэпэща мэхъу зэпсалъэм зэрыхуэнэхъуеиншэр, гу щимыхуэнкIэ зэрышынэр къызыхэщ псалъэ къыхэхыкIэмкIэ. Усэ-уэрэдым упходэIукI зы макъ е зы псалъэ лейуэ зэрыхэмытым уихьэхуу. ГурыщIэбэщ, макъамэр щабэщ, лантIэщ, поэзие нэгъэсам и хабзэкIэ тхащ.
ФIылъагъуныгъэ
Мазэгъуэ жэщу,
Ихъуреягъыр даущу,
СыноIущащэу зы жэщ закъуэ
Сыббгъэдэсащэрэт.
Уэрэд пхуэзусым
Псалъэ хэмытми,
Дахагъэу хэлъым
Уи псэм зыдилъэу,
Iэлъын пIэрыгъым
Гугъэ есшэкIыу,
Зы дуней кIапэ
Зэ къыслъысащэрэт.
Е дыIущащэу,
Акъужьыр гущэу,
Зы нэхущ мыхъуми
Дыхэмыгъуащэм -
ФIэсщын симыIэ
Къысхуэна гъащIэм.
Апхуэдэу гукъинэ хъууэ, псэм дыхьэу, уи фIэщ хъууэ тха лирическэ усэхэр и мащIэкъым ХьэIупэм. Зэпэдзыж псэлъэкIэм тету зэриухуам и фIыгъэкIэ усэ кIэщIым къеIуэтэф зы цIыху и тхыдэ: и гурыгъу-гурыщIэр, фIэдахэр, лъапIэныгъэу къилъытэр, зыхыдегъащIэ а лъапIэныгъэр фIэмыкIуэду гъащIэм зэрыпхрихар. Уэсэпс ткIуэпсыр дыгъэ нэбзийм зэмыфэгъуу къызэрызэщIигъаблэм ещхьу, псалъэ къэс езым и плъыфэкIэ зыкъыдегъэлъагъу. Сатырхэм къибджыкIым нэхърэ нэхъыбэ сатыр зэхуакум къыдыбоджыкI, ар ДжэбрэIил и усэхэм я щытыкIэщ:
- Пхуримыкъум сыт и щхьэусыгъуэр?
- Лъагъуныгъэщ.
- АтIэ жыIэт, сыт нэхъ уи щIэщыгъуэ?
- Пщэдджыжь дыгъэ.
- Уи гукъинэм ихъумам нэхъ лъапIэр?
- Лъагъуныгъэщ.
- Сытым ебгъэщхьынт ар ухэплъатэм?
- МафIэ лыгъэм!
Лъагъуныгъэм цIыхум и гъащIэр нэгъэса ещIыф, ауэ зэпэныкъуэ щищIри мащIэкъым. Хьэлэмэт дыдэу а Iуэхум хэлъращи, лъагъуныгъэ нэсым жэуап имыгъуэтауэ е насыпыр кIэщIауэ арами, губжькIэ, лъагъумыхъуныгъэкIэ зихъуэжыркъым. Нэщхъеигъуэщ, гуауэ мэхъу, ауэ гыбзэрэ шхыдэрэ къыхэкIкъым.
Псэрыд уэрэдырщ къытенэр дунейм,
Абы и джылъым и лъахэр гухэлъщ,
Ар япэ лъагъуныгъэм и фэеплъщ,
ЩIэмылъу псалъэ куэдрэ жытIэрейщ.
ФIылъагъуныгъэр къыщылыдынури щыужьыхыжынури зыми зэримыщIэр, ар хуитыныгъэ къритыну зыми зэремыупщIыр, чэзурэ мардэрэ зэримыщIэр а гурыщIэм и хьэл-щэну зэрыщытыр игъэунэхуащ мыпхуэдэ сатырхэр зытхам:
ГъащIэ Iуэхущи, гухэлъ-щхъухь исфам
Зэм сеIэтри уафэм сыщызоуэ…
Зысплъыхь пэтрэ тIэкIу зыщиуфам,
ЩIылъэм къызохьыжыр си гукъеуэр.
Сыту щытыкIэ дахащэ цIыхур фIыуэ илъагъум щысхьмэ, и псэри и пщIэри хуихъумэмэ… Сыту лIыхъужьыр игъэдахэрэ и шыIэныгъэм, и щабагъым, зэгъэзахуэ зэриIэм.
Ныптеухуауэ къыпхуэсIущэщыр
Уэ ныпщызгъэпщкIуми, фIыт зэхэпхамэ.
ИтIанэ, дауи, узыхэхуэнкIэ
Хъун гуныкъуэгъуэр къэпщытэгъуейщ.
Гугъуехьу сшэчыр къыздэбухуэнкIи –
Насып пщыхъуну? Ар жыIэгъуейщ.
Лъагъуныгъэр шыIэныгъэм нэхъри лъагэ зэрищIыр къыхощ «Зыхыумых щхьэкIэ, уафэр зи плъэгъу…» усэми. Тыншу къехъулIэркъым лирическэ лIыхъужьым а шыIэныгъэр. «Гугъэр гъэрыпIэм иту» псэуныр хьэлъэщи, псори зэхуэдэу пэлъэщкъым: зым зешыIэф, нэгъуэщIыр егъэгухэ, адрейр егъэгубжь, щIегъуэжри щыIэщ. «Зыри сыхуейкъым упсэу къудейм»,- жызыIэфыр цIыху нэгъэсащ, лъагъукIэм и сэнаушыр зыбгъэдэлъ цIыху псэ хейщ.
ХЬЭЦIЫКIУ Раисэ,
егъэджакIуэ, «Адыгэ дуней»
лъэпкъ фондым и къызэгъэпэщакIуэ.