Зы анэ къимылъхуами, зэдэлъхузэшыпхъущ

Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм журт унагъуитI зэзышэлIа, Ислъэмей къуажэ щыпсэуа Балъкъыз ХьэфIыцIэрэ КIуакIурэ я къуэ Лолэ и унагъуэм хъыбар гъэщIэгъуэн яIэщ. Журт сабийхэм дапIа Лолэ къыджиIэжащ и сабиигъуэр дэлъху-шыпхъу хуэхъуа журт цIыкIухэм ядигъэкIуауэ зэрыщытар.

- Хэку зауэшхуэм щыгъуэ ди деж унагъуитI - Шаломовхэрэ Романовхэрэ - щыпсэуащ, - къеIуэтэж Лолэ. – Ди анэм зыкъыуигъэукIынт абыхэм лей къатримыгъэхьэн щхьэкIэ. Нэмыцэр къыщысами, нэхъапэкIи абыхэмрэ дэрэ фIы дыдэу дызэрылъагъурт. Сэ сыщIалэжь цIыкIуу ныбжьэгъу схуэхъуат Матвей. Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр ди республикэм къыщысым, абыхэм яIэщIэкIуэдэнкIэ шынэ  журт гуп  грузовик машинэкIэ къыдашауэ щытащ ди къуажэ. Абыхэм ящыщ ди деж къыIухьэри, ди адэмрэ ди анэмрэ къелъэIуащ пIалъэкIэ щыдгъэпсэуну. Я тепIэн-щIэлъыни, я хьэпшыпи къашэри къытхэтIысхьахэт. Ди адэ-анэм фIы дыдэу къагурыIуэрт фашистхэм ар къащIэмэ, къызэрыхуамыгъэгъунур. Ауэ псэ зэпылъхьэпIэ ихуахэр уэрамым къыдэбнэнт, сыт хуэдэ напэ, гу уиIэн хуейт абы щхьэкIэ?!

Дадэм щыгъупщэжакъым къахэтIысхьа унагъуэхэм я нэхъыжьхэри, абыхэм я щIэблэри. Илъэс бжыгъэ куэд щIауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым имысыж пэтми, я цIэхэр ещIэж, хэт дэнэ щыпсэуми щыгъуазэщ, дунейм ехыжахэми увыIэпIэ дахэ къаритыну мэхъуахъуэ.

Балъкъызхэ щапIа журтхэр иджыпсту Израилым, Германием щопсэу. Шаломовэ Марьян зыпхъурэ зы къуэрэ – Аминатрэ Тутайрэ – иIэт, Тутай и щхьэгъусэр Тосэт, а тIум я къуэхэу Рафик, Жорэ, Роман сымэ ящIыгъут, Аминати Романовхэ Давид и щхьэгъусэти, пхъуитI -  Дусэрэ Розэрэ, зы къуэ КIулыку (МатвейкIэ зэджэ и ныбжьэгъур) сымэ Балъкъызхэ къахэтIысхьат.

- Румынхэр нэмыцэхэм я гъусэу зауэт абы щыгъуэм, - къеIуэтэж дадэм. - Ахэр ди къуажэм къыщыдыхьам деж унащхьэ чэзууэ къызэхакIухьырт, журт щIэсрэ щIэмысрэ зрагъащIэрт, Гитлер и унафэкIэ яукIын хуейти. Ди унагъуэм зыгуэр къыщихьам и деж ди анэм дэ, къилъхуахэр, дыIуигъэкIуэтырти, «мыхэр сэ къэслъхуащ, кхъыIэ, фыкъемыIусэ», - жиIэурэ журт сабийхэр зришалIэу зэрыщытар си нэгум щIэтщ. КIулыкурэ сэрэ зы быдзышэ дызэдефауэ дызэкъуэш дыдэт.

Тыншу щыпсэуащ ахэр ди деж, дэри гугъу драгъэхьауэ схужыIэнукъым.  Дэ тшхыр яшхт, щыттIагъэм щыщ ящыгът, ди гъунэгъухэм я деж дыкIуэурэ дыщыджэгурт адрей сабийхэм ещхьу. «Нэмыцэ къыдыхьащ», - зэрыжаIэу дыкъыщIэпхъуэжырти, унэм дыщызэхуэсыжырт. Апхуэдэхэм деж Аминат ягъэпщкIурт, и теплъэмкIэ зэрыжуртыр къащIэнкIэ гузавэхэрти. Жэщ хъуа нэужь, къыкъуэкIыжурэ и бынунэм къахыхьэжырт Аминат.

Марьян и къуэрылъху-пхъурылъхухэр дэлъху-шыпхъу схуэхъуащ сэ, сыту жыпIэмэ, зы чыржын Iыхьэ къэдгъуэтмэ, зыхуэдгуэшти зэдэтшхырт, дэ къыздалъхуахэм, зыкIи зыхэгъэж дымыщIу.

Езы Лолэ шыпхъуищ иIэт - Ленэ, ФатIимэт, Любэ сымэ. Бынунагъуэшхуэхэм зэрахьэлу гупцIанэу къыщIэкIащ Балъкъызхэ я нэхъыжьи, я нэхъыщIи. Хъыджэбзхэм журт пщащэ цIыкIухэр ящIыгъуу, щIалэ цIыкIухэр зэгъусэу пщыхьэщхьэкIэрэ зэхэст, зэдэгушыIэу, зэрытегъэууэ.  

- Зауэ нэужьым илъэси 5 нэблагъэкIэ дэсащ ахэр мыбы, - къыпещэ дадэм. - ИтIанэ Налшык Iэпхъуэжри, бэзэрым и гъунэгъуу псэуащ. Абы щыгъуэми хамэ тхуэхъуакъым ахэр, благъэ хуэдэу дакIэлъыкIуэрт, къыткIэлъыкIуэрт.  «Журт Марьян къэкIуащ», - жытIэурэ фызыжьым къыпэджыхьырт, щIэщыгъуэ гуэрхэри IэщIэлъти, дыщыгуфIыкIырт.  

Лолэ ипхъу Iэсияти ещIэж благъэ яхуэхъуа журтхэр къакIэлъыкIуэу зэрыщытар: «Ди анэшхуэм Iэджэрэ сишащ Марьянхэ я деж. Ахэр Налшык дэст. Адыгэ унагъуэ уихьа хуэдэу Iэнэ къызэтригъэувэрти, дигъэхьэщIэрт. ИтIанэ абы и къуэрылъхухэм вакъэ Iэзэу ящIу щытащ. Ди къуажэм къакIуэрти, ящэрт ящIа вакъэхэр, дэри къытхуахьырти, зыкъитхыу дыдэтт».

- Журтхэр щызэтшэлIам ахэр ди деж щытхъумэу нэмыцэхэм дыкъащIамэ, дэри дызэраукIынур тщIэрт, - къыпещэ дадэм. -  Ауэ ди анэр муслъымэнышхуэт, къурIэныр IэщIэлъу апхуэдэти, а цIыкIухэр иригъэукI нэхърэ езыр яукIым нэхъ къищтэрт. Дауи, шынэрт си адэ-анэр, псэ мышынэ щыIэкъым, ауэ бынунэр дауэ зэтребгъэукIэнт, «дыкъэфхъумэ» жаIэу уи куэбжэпэм къыIухьауэ. Абыхэм я пащхьэ куэбжэр щыхуэпщIыж хъурэт! Дэ тхуэдэ цIыхут ахэри, дигу къэкIыхэртэкъым ахэр а зэрыпхъуакIуэхэм яIэщIэдгъэхьэну. Къуажэдэсхэри гущIэгъу зыхэлъ защIэти, бзэгу зыхьын къахэкIакъым.

- ГъэщIэгъуэну дакъыдэгъуэгурыкIуащ ди журт къуэшхэмрэ шыпхъухэмрэ.  Япэ щIыкIэ Iэпэ тэрмэшкIэ дызэпсалъэу щытащ. ИтIанэ, пщыхьэщхьэкIэ дыщыщысым и деж дэ абыхэм адыгэбзэр едгъащIэрт, езыхэм журтыбзэ дагъащIэрт. Уэлэхьи, абы щыгъуэм си къуэшхэм сагъэщIа уэрэдыр иджыри къыздэсым сощIэжым.

Балъкъызхэ щапIа Марьян и пхъурылъху Розэ илъэс I6 хъуху Балъкъызхэ я деж щыIащ, итIанэ дэкIуащ. Зыпхъу иIэу Израилым кIуэжауэ щопсэу.

- Ар сэ нэхърэ илъэс зытхухкIэ нэхъыщIэт, и гур операцэ зэращIар сощIэ. Дахэ дыдэу щытащ, уеплъ пэтми зыщумыгъэнщIу. «Си лъыр журтми, си къупщхьэр адыгэщ, зэи сызыщывмыгъэгъупщэ», - жиIэурэ дэкIыжащ. Си шыпхъухэм ящыщ зыщ ар, дауэ сщыгъупщэн? - жеIэ дадэм хэгупсысыхьауэ.

Зэмылъэпкъэгъуми зэдэлъхузэшыпхъу зэхуэхъуа Лолэрэ Розэрэ зы анэ къилъхуатэкъым, ауэ зэрыцIыкIурэ зэдапIат, хьэлу Iыхьэ зэдагуэшат, я щэху зэрахьэлIати, адыгагъэмрэ цIыхугъэмрэ фIэкIыжри, зэанэкъилъху зэхуэхъуат. ЦIыху зэхущытыкIэм гъунапкъэ зэримыIэм щыхьэт техъуэрт Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ адыгэ дадэ Балъкъыз Лолэрэ Израилым щыпсэу журт нанэ Романовэ Розэрэ я зэпыщIэныгъэр.