Налшык щыпсэуа европей журтхэр зэтраукIащ 1942 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм къалэм нэмыцэхэр къызэрыдыхьэу. Даниловэ Светланэ, Налшык щыIэ Журтхэм я центрым зэгуэр и унафэщIу щытам, жиIэжащ:
- Къалэм щыпсэурт европей журтхэм ящыщи. И нэхъыбэкIэ ахэр интеллигенцэрат - инженерхэр, дохутырхэр, институтым щезыгъаджэхэр.
1941 гъэм и пэкIэ фашистхэм къаIэщIэкIри, Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуат польскэ, европей журтхэр. Абыхэм щыпсэун иратащ, ягъэшхащ, лэжьэн щIадзэу я щхьэ Iуэху зэрахуэф хъухукIэ. Фашистхэр ди щIыналъэм къызэрихьэу, зыгуэрым и бзэгукIэ зэуэ ахэр псори яубыдащ икIи стадионымрэ ипподромымрэ деж щызэтраукIащ. Къызбрун къуажэм, нэмыцэхэр къэмыс щIыкIэ, КърымкIэ къикIа журт 57-рэ дагъэтIысхьат. Ахэри зы гуэщыжь гуэрым щагъэсащ…
Налшыкт абы щыгъуэм журтхэр нэхъыбэу щыпсэур. ХэкIыпIэ лъэпкъ ямылъагъуу, ахэри щаукIыным пэплъэрт. «ЗэрыIыгъыу есати, а хабзэм ебакъуэу зыми зыри ищIэнутэкъым, «адрейхэр зэрыхъуу сыхъунщ» - жаIэрти. Ахэр къезыгъэлар фашистхэм шэч къызэрытрахьарщ абыхэм я «журтагъым».
Къэбэрдей-Балъкъэрым лъэпкъ хасэ къыщызэрагъэпэщат адыгэ щIалэ, уэчыл Щад Семэн и унафэщIу. Абы зыкъыхуагъэзащ Шабаев Маркел зи нэхъыжь бгырыс журтхэм. Щадым фельдмаршал фон Клейст (абы и штабыр Нартсанэ щыIэт) и фIэщ ищIын хуейт Налшык щыпсэу журтхэр зэрыбгырыс лъэпкъыр. А Iуэхум теухуа комиссэ щхьэхуэ къызэрагъэпэщат.
И лъэпкъэгъухэр къригъэлын папщIэ куэд ищIащ Шабаевым. Зауэм илъэс ныкъуэкIэ щыIауэ, ар уIэгъэ хъури, дзэм къыхагъэкIыжат. Абы фашистхэр къигъэпцIэн мурадкIэ, бгырыс журтхэм я псэукIэр, я щыгъынхэр, я хабзэхэр, къафэхэр яригъэлъагъурт, ахъшэ, дыщэхэкI гуэрхэр яритырт, я гур щабэ къищIын и гугъэу.
Доцент Мурзаханов Юрий жеIэ:
- 1942 гъэм щэкIуэгъуэм икухэм нэмыцэхэм унафэ ящIащ пщэдджыжьым жьыуэ журт псори комендантурэм деж щызэхуэсыну. Шабаев Маркел жэщым псори къызэхикIухьри, яжриIащ я унэ къыщIэмыкIыну. Комендатурэм къекIуэлIа европей журтхэр псори яукIащ. Ахэр пщIы бжыгъэ зыбжанэ хъурт.
1942 гъэм щэкIуэгъуэм и кIэм Налшык къэкIуащ щIэныгъэлI-востоковед цIэрыIуэ, СССР-м щыпсэуа, ауэ иIэпхъукIыжауэ щыта нэмыцэ Поппе Николай. Ар Налшык кърагъэблэгъат бгырыс журтхэм теухуа псори зэхигъэкIыну. СС-мрэ вермахтымрэ зэдауэрт журтхэм теухуауэ: япэхэм укIын хуейуэ яукъуэдийрт, вермахтым и офицерхэм ар ядэртэкъым.
Мурзаханов Юрий и псалъэм пещэ:
- Поппе Николай жиIащ Урысей империем и зэманым ахэр мыжурту, атIэ Кавказ бгырысхэу къалъытэу щытауэ. Абыхэм зэреджэр татщ, я къуэпскIэ къэжэрхэщ. Я фIэщ хъуами мыхъуами хэт ищIэн, ауэ Шабаевым къригъэблэгъауэ журт хьэгъуэлIыгъуэм хэтат Попперэ вермахтым и офицерхэмрэ. Колонкэм щыпсэухэр фашистхэм ящIэнкIэ хъунум пэмыплъэу къуажэхэм кIуэрт. Ахэр ягъашхэрт, бийм щагъэпщкIурт. Апхуэдэ зы Iуэхугъуэ къытхуиIуэтэжащ Балъкъыз Ленэ. А зэманым илъэсиплI и ныбжьурат абы, ауэ псори фIыуэ ещIэж. УнагъуитI - Шалумовхэрэ Романовхэрэ – псори зэхэту цIыху 11 щыIащ Ленэхэ я деж.
- Шалумовэ Марьян Аминат и цIэу пхъурэ Тутай и цIэу къуэрэ иIэт, ахэри унагъуэ хъужагъэххэу. Аминат ипхъу Дусярэ сэрэ дызэныбжьти, зэуэ ныбжьэгъу дызэхуэхъуат. Тутай и къуэхэм ящыщ зыр иджыри Журт хьэблэм щопсэу. Ахэр Ленэ и адэ Балъкъыз МацIу и къуэ ХьэфIыцIэ къригъэлат, и благъэхэу фашистхэм яжриIэри. Абы зы пэжагъ гуэри хэлъу къыщIэкIынут. - Ди адэ-анэм быний драIэт - хъыджэбзитхурэ щIалищрэ. Псоми журтыбзэр тщIэрт - ар тынш дыдэщ. Арати, щэху гуэр жытIэнумэ, журтыбзэкIэ дызэпсалъэрт, - игу къегъэкIыж Ленэ.
ЗэрыжаIэжымкIэ, фашистхэр дауэ къагъэпцIэну, нэгъуэщI лъэпкъ зыхагъэшыпсыхьыну яужь итами, нэмыцэхэм мурад быдэ яIащ ахэр псори зэтраукIэну, уеблэмэ 1943 гъэм щIышылэм и 3-м зэфIэкIын хуей Iуэхуу унафэ щыIэт. АрщхьэкIэ хунэсакъым. Совет зауэлIхэмрэ партизанхэмрэ Налшык хуит къащIыжащ. Ар зылъэгъуахэм зэрыжаIэжымкIэ, цIыхухэм щIыунэм зыщагъэпщкIуат, зэхэуэр апхуэдизкIэ гуащIэти. «Ура!» - я тхьэкIумэм къыщиIуаращ дыдейхэм къызэрагъэзэжар къащыгурыIуар.
Журтхэм я хьэблэм шым тесу япэу дыхьэжахэм яхэтащ майор Пинхасов Хаскил, Богдановкэ щыщ журтт ар. Хаскил и унагъуэр зэтраукIат. «Журтхэр псэу?» - аращ ар япэу зыщIэупщIар. Дзэр и чэзу дыдэу къалэм къызэрыдыхьар щыжраIэм, апхуэдиз зэхэуэм пхыкIа лIыр къэгъат
1943 гъэм щIышылэм и 4-р бгырыс журтхэм дежкIэ махуэшхуэт. Ажалым къелат цIыху мини 2-м щIигъу. Ахэр тхьэ елъэIурт, зыгъэпщкIуа цIыхухэм фIыщIэ хуащIырт.
Налшык щыпсэу журтхэр гушыIэрейхэщ, нэщхъыфIэхэщ. Абы цIыху гъэхьэщIэкIэм епха хабзэхэм щыщу нэгъуэщI лъэпкъхэм ейуэ къащтар хэплъхьэжмэ, зи хьэл-щэн зиIэж гупым уедэIуэнри уахэплъэнри гъэщIэгъуэнщ
«Товуши» журт щэнхабзэ центр я1эщ абыхэм. 1988 гъэм лэжьэн щIидзащ абы. Унагъуэхэм щапщэфIар къахьри, уэрэд жаIэу, къафэу зэхэсщ. ЩIалэгъуалэм щэбэт махуэхэр абы щагъакIуэ, я хабзэхэм зыщагъэгъуазэ. Библиотекэшхуэ яIэщи, дэтхэнэми къегъуэт фIэгъэщIэгъуэнын тхылъ.
Журтхэм 2005 гъэ лъандэрэ попечительскэ совет хах. Абы и нэIэ тетщ дэтхэнэ зы унагъуэми: сымаджэхэм хущхъуэ къызэращэхун, операцэ зэрырагъэщIын ахъшэ ират, нэхъ хуэныкъуэу къалъытэхэм мазищ къэс зэ шхынхэкIкIэ доIэпыкъу.
1934 гъэм Шабаев Маркел къызэригъэпэщат «Горско-еврейская агитбригада» зыфIаща ансамблыр. Ашуровхэрэ Алхасовхэрэ къахэкIащ щэнхабзэм и лэжьакIуэ гъуэзэджэхэр. Дуней псом щикъухьа журтхэм фIыуэ ящIэ а унэцIитIыр. Алхасов Хацерон Къэбэрдей-Балъкъэрым гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ цIэр къыфIащат. Ар музыкант, пшынауэ гъуэзэджэу щытам и мызакъуэу, бгырыс журтхэм, Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм я макъамэхэр игъэзащIэрт, уэрэдхэр, маршхэр итхырт.
Хацерон ящыщащ «Кабардинка» ансамблыр къызэзыгъэпэщахэм. 1927 гъэм Ашуров Танахум, Исаков Арон, Алхасов Хацерон сымэ къызэрагъэпэща гупыр цIэрыIуэ дыдэт хъуат. Абыхэм ягъэзащIэрт журтхэми нэгъуэщI лъэпкъхэми я макъамэхэр.
