Цагъуэ Нурий жылагъуэ лэжьакIуэщ, узэщIакIуэщ, Бахъсэн щIэныгъэ IуэхущIапIэм и унафэщIхэм ящыщ зыщ. Езы Цагъуэ Нурий зэритхыжыгъамкIэ, абы и адэ-анэр Бахъсэн куейм хыхьэ Дыгулыбгъуей къуажэм щыщхэщ, ахэр Кавказ-Урыс зауэм и зэранкIэ иужькIэ Тыркум икIыгъахэщ.
Цагъуэр Щамым и Къунейтрэ куейм щыщ Биражам къуажэм 1888 гъэм къыщалъхуащ. Ар япэщIыкIэ езым и къуажэм щеджащ, иужькIэ Дамаск къалэм дэта тырку гимназием щIэсащ икIи ар 1907 гъэм къиухащ. Ар тырку парламентым и унафэкIэ хэхэс адыгэ ныбжьыщIипщIым яхэту Истамбыл дэт университетым и юридическэ факультетым ягъакIуэ. Ауэ парламентым еджапщIэу къыхуиутIыпщыр зэрымащIэм къыхэкIкIэ, Цагъуэ Нурий мэкъумэш банкым илъэс зыкъомкIэ щылэжьэн хуей хъуащ.
Тырку парламентым 1909-10 гъэхэм бгырыс хэхэсхэр хуит ищIащ я тхыбзэ зэрагъэпэщыну. А Iуэхур зыфIэкъабыл Машэз Умар, Нэгъучэ Суад, Мед-Изет (полковникщ), Чыкъэныкъуэ Мухьэмэд-Алий, Хъут Талат, Агъэмыкъуэ Умар сымэ зэгъусэу тырку-хьэрып, латин хьэрфхэр кърагъэзэгъыу щIадзащ адыгэбзэм.
1910 гъэм абыхэм япэ дыдэ къыдагъэкI «Гъуазэ» газетыр, а илъэс дыдэм дунейм къытохьэ адыгэбзэкIэ тха тхылъхэр. Абыхэм ящыщу Цагъуэм и щхьэкIэ зэхилъхьащ икIи къыдигъэкIащ алыфбейр, есэпымрэ географиемкIэ зэреджэн тхылъхэр.
Тыркум къыщыдэкI «Гъуазэ» газетым нэхъыбэу зи гугъу ищIыр лъэпкъ щэнхабзэмрэ щIэныгъэмрэ я Iуэхухэрщ. Тырку парламентым хуит къызэримыщIым къыхэкIкIэ, газетым политикэ Iуэху зэрихуэртэкъым. «ЦIыхубэ щхьэхуитыныгъэм и фракцэм» и зэгухьэныгъэм хэт Цагъуэм илъэсищым нэблагъэкIэ парламентым и пащхьэм къыщиIэтащ шэрджэс хэкум исхэм я деж пщылIыпIэр зэрыщыIуахыным и Iуэхур. Абыхэм я бэнэныгъэм и фIыгъэкIэ ар I9I3 гъэм трахащ.
Мэкъумэш банкым писару зэрыщылажьэм хуэдэурэ, Цагъуэм I9I2 гъэм юридическэ факультетыр ехъулIэныгъэхэр иIэу къеух икIи узэщIакIуэ Iуэху ирихьэжьар къыхуэгъанэркъым.
Цагъуэ Нурий и хэку I9I3 гъэм къегъэзэж икIи Бахъсэн куейм хыхьэ Къызбрун Езанэм щыпсэууэ щIедзэ. И хэкум анэдэлъхубзэр щригъэджыну ар кърагъэблэгъэжауэ щытащ ХьэцIыкIу Мэжидрэ КIурашын Iэдэмрэ. Ауэ ХьэтIохъущокъуэпщым зыкIи закъыщыщIимыгъакъуэм, ар иужькIэ Дыгулыбгъуей и къуажэжьым къоIэпхъуэж. А зэман дыдэм Кушмэзыкъуей къуажэм дэс молэхэм муслъымэн еджапIэ къызэIуах. Абы ирагъэблэгъа Цагъуэм а еджапIэм анэдэлъхубзэкIэ естествознаниер, есэпыр икIи нэгъуэщI предметхэр щригъаджэу хуожьэ. Сохъустэхэр диным тришу къызыфIэщIа къыдэлажьэхэм я зэранкIэ ар а еджапIэм къыIукIын хуей мэхъу. А еджапIэм абы щыгъуэ щеджащ ЩоджэнцIыкIу Алий, фIыуэ илъагъу и егъэджакIуэр щыIуагъэкIым, абыи а еджапIэр къегъанэ.
ИужькIэ Цагъуэ Нурий езым и еджапIэ къызэIуех, абы сабийхэм щеджэу щIадзэ. I9I7 гъэм Дым Iэдэм и дэIэпыкъуэгъуу Цагъуэм тхылъ тедзапIэ къызэрегъэпэщ, абы къыщыдэкIыу щIедзэ лъэпкъ щэнхабзэм и Iуэху нэхъыщхьэхэм теухуа тхыгъэхэр къызытехуэ и «Адыгэ макъ» газетыр.
ИужькIэ Цагъуэ Нурий Налшык къоIэпхъуэ, абы семинарие къыщызэIуихыну яужь йохьэ. Ахъшэ щримыкъум, абы и еджакIуэхэр къалэм дэта училищэм и пщIантIэм щаухуа унэхэм щригъэджэн хуей мэхъу. ИужькIэ хэкум и дин лэжьакIуэхэр зэхуешэсри, абыхэм мылъкукIэ зыкъыщIагъэкъуэну йолъэIу.
I9I9 гъэм пIалъэ гуэркIэ Цагъуэр къэбэрдеибзэкIэ къыдэкI «Адыгэ» (Шэрджэс) газетым и редактор нэхъыщхьэу щытащ.
I920-24 гъэхэм Цагъуэр егъэджакIуэу и къуажэм щылэжьащ. I924-I928 гъэхэм Лениным и цIэкIэ щыIэ еджапIэм щылэжьащ, иужькIэ къуажэм къигъэзэжри, абы дэт еджапIэм и директору щытащ.
Советым и бийуэ бэнэныгъэ иригъэкIуэкIыу пцIы къытралъхьэри, Цагъуэр I935 гъэм ягъэтIысащ, ауэ абы щыхьэт техъуэ къащыхуэмыгъуэтым, ар щхьэхуит къащIыжащ. А илъэсхэм ар жыджэру елэжьащ «Къэбэрдей IуэрыIуатэ» тхылъ цIэрыIуэр къыдэкIыным хуэгъэхьэзырыным.
Цагъуэ Нурий I935 гъэм дыгъэгъазэм и 3I-м машинэ зэжьэхэуэм хэкIуэдащ.
Цагъуэ Нурий къэбэрдей литературэр, педагогикэр, тхылъ тедзэныр зэфIэувэныр, анэдэлъхубзэкIэ газетхэр къыдэгъэкIыным пхужымыIэну лэжьыгъэшхуэхэр ирихьэлIащ.
