Жансэхъу Шужьей (1570 – 1626)

Къэбэрдей ӀуэрыӀуатэм щымащӀэкъым Шужьей теухуа хъыбархэр, Нэгумэ Шорэ и «Тхыдэми» къыхощ ар. Абы зэритхымкӀэ, «Къэбэрдейм япэм яӀа мамыр псэукӀэр ХьэтӀохъущыкъуэпщым зэфӀигъэувэжащ».

Шэч хэлъкъым пщы ХьэтӀохъущыкъуэ къэбэрдейхэм хуэфащэ пщӀэ хуащӀу зэрыщытам. Абы къыхэкӀкӀэ къызолъытэ ар хэӀэтыкӀауэ Къэбэрдейм я тхыдэм, псом хуэмыдэу и ӀуэрыӀуатэм къызэрыхэщыр.

Абы и фӀыщӀэр зы псалъэкӀи згъэмэщӀэну, згъэцӀыкӀуну си мурадкъым, итӀани къэзгъэлъэгъуэну си къалэнщ: япэрауэ, 30 - 40 гъэхэм кърым хъаныкъуэ Щыхьым-Джэрий, Урысейм и бийуэ къэувам, Астрахани, Къэзани, Тэрч къали урысхэр дэкӀыжу Кърымымрэ Тыркумрэ хуит хуащӀын хуейуэ къэзыгъэувам дэщӀу щытащ Къэбэрдеишхуэм я пщы уэлий Алыджыкъуэрэ пщы нэхъыжь ХьэтӀохъущыкъуэрэ; етӀуанэрауэ, Алыджыкъуэ пщышхуэу Къэбэрдеишхуэм я хасэм щыхахам, Къазии, Тепсэрыкъуэ Щолэхъуи, Алъхъэс Мудари псэужакъым; ещанэрауэ, Алыджыкъуэ и лӀыкӀуэ Безрыкъуэ Ахъмэт 1640 гъэм августым и 25-м Посольскэ приказым зэрыщригъэтхамкӀэ, «1616 гъэм ноябрым и 11-м ХьэтӀохъущыкъуэ и адэ Къазий Щолэхъурэ Къэрэщейрэ щрагъэукӀам, ар езыр щӀалэ дыдэт» (Кро, т. I, с. 186 и примечания № 208, с. 406); еплӀанэрауэ, Жансэхъу Шужьей щаукӀам, 1626 гъэм, ХьэтӀохъущыкъуэ пщы нэхъыжьу исащ Къазий и Къэбэрдейм, Къэбэрдеишхуэм пщы уэлийуэ щытар абы и адэм и шынэхъыжь Щоджэнокъуэ и къуэ Алыджыкъуэщ. Шужьей щӀаукӀам и щхьэусыгъуэр урысхэм я тӀасхъэщӀэхыу зэрыщытарщ. Документхэм къагъэлъагъуэ 1619 гъэм Алыджыкъуэ пщы уэлийуэ щыхахам Къазий и къуэхэр цӀыкӀуу зэрыщытар (Кро, т. I, с. 186, 410); етхуанэрауэ, ХьэтӀохъущыкъуэ Шужьей иукӀыным тезыгъэгушхуэу жэрдэм езыгъэщӀар пщы уэлий Алыджыкъуэщ.

1626 гъэм октябрым и 3-м тэрч дзэзешэ В. П. Щербатовым Посольскэ приказым зэритхамкӀэ, пщы Елмырзэ и уэркъхэу Бэчрэ Елмырзэрэ Урысейм я пащтыхь Михаил Федорович хуатхащ Алыджыкъуэрэ ХьэтӀохъущыкъуэрэ «Елмырзэ и къуэш Шужьей зэраукӀам теухуауэ, ар щӀаукӀар Щыхьым-Джэрий зыкӀи зэрыдэмыӀэпыкъуамрэ и фызым пщӀэ хуищӀу зэрыдэмыкӀуэтамрэщ, хъаныкъуэм и мурадхэр зэрыдимыӀыгъарщ. Алыджыкъуэрэ ХьэтӀохъущыкъуэрэ Тэрч зэпрыкӀри кърым тэтэрхэри нэгъуейхэри ящӀыгъуу лӀакъуэлӀэш Хьэту Иналыкъуэ и къуажэхэр зэхакъутащ, ягъэсащ, я фызхэр, я бынхэр гъэру яубыдащ, цӀыхуищэ къыхашри Щыхьым-Джэрий деж Кърым хурагъэшащ» (Кро, т. I, с. 110).

Шужьей щӀаукӀар наӀуэ къэтщӀын папщӀэ, мы документым щыгъуазэ фыхуэтщӀмэ, нэхъ тэмэму долъытэ. 1634 гъэм и гъэмахуэм пщы Къундет Чэлимэт Посольскэ приказым иригъэхьа тхыгъэм пащтыхь Михаил Федоровичым и цӀэкӀэ щитхащ: «Гъэ блэкӀахэм Кърымым къикӀуэсыкӀауэ калга (хъан къуэдзэ - Къ. Ч.) Щыхьым-Джэрий Къазийхэ я къуажэхэм щыӀащ, уэ, пащтыхьым, къомыдаӀуэ Алыджыкъуэрэ ХьэтӀохъущыкъуэрэ я деж, а зэманым сэ си малъхъэ Жансэхъу Урыскъан и анэ къилъхуа и къуэш Шужьей Къазийхэ я къуажэхэм щыпсэуащ Щыхьым-Джэрийрэ ХьэтӀохъущыкъуэ сымэрэ я мурадхэмрэ зэрахьэ Ӏуэхухэмрэ зэригъащӀэу, абыхэм я мурад бзаджэу зэхалъхьахэр Шужьей Чэлимэт къыжриӀэжырти, абы пащтыхьым и дзэзешэу Тэрч щыӀэхэм хъыбар яригъэщӀэжырт. Апхуэдэу Ӏуэхур зэрыщытыр (кӀэщӀу жыпӀэмэ, Шужьей тӀасхъэщӀэхыу зэрыщытыр – Къ. Ч.) къэзыщӀа ХьэтӀохъущыкъуэрэ Шужьейрэ зэзауэри ар уӀэгъэ ищӀащ. ХьэтӀохъущыкъуэ и уэркъ Лъэпщыкъуэ Шужьей иукӀыпащ. Лъэпщыкъуэ щтапӀэ кӀуэжауэ Тэрч къалэ Черкасскэ Щолэхъу деж щопсэу». Чэлимэт Михаил Федоровичым елъэӀурт уэркъ Лъэпщыкъуэ пщы Щолэхъу къыӀрахыу, езым къратыну (Кро, т. I, с. 155).

Пащтыхь Михаил Федорович Чэлимэт и лъэӀум теухуауэ унафэ ищӀащ «уэркъ Лъэпщыкъуэ пщы Щолэхъу къыӀрахыу Чэлимэт иратыну, абы ар Шужьей и къуэшым иритыну, Шужьей илъ ищӀэжын папщӀэ, дяпэкӀэ уэркъхэм пщы яукӀыныр къащӀэмыкӀуэн хуэдэу» (Кро, т. I, с. 410).

Адыгэ ӀуэрыӀуатэр Нэгумэ Шорэ, е ХьэтӀохъущокъуэ Къазий, е нэгъуэщӀхэм къызэраӀуэтэжамрэ мыбы деж къыщытхьа документхэмрэ Ӏуэху зэрызэхуамыӀэр нэрылъагъущ.

ХьэтӀохъущокъуэ Къазий итхыжа хъыбарымкӀэ, Шужьей пелуант, лӀы мэхъэшати, абы зылӀ къарукӀэ упэщӀэувэныр шынагъуэ егъэлеят. Абы къыхэкӀкӀэ ХьэтӀохъущыкъуэ ечэнджэщащ Щоджэнокъуэ Алыджыкъуэ, пщы уэлийм, Шужьей зэраукӀыным теухуауэ. Къэбэрдеишхуэм я пщы уэлийм, Алыджыкъуэ, езы дыдэми илъагъу хъуртэкъым Шужьеи, ХьэтӀохъущыкъуэ ищӀэн хуей псомкӀэ Ӏэмалу щыӀэр къыжриӀащ. А чэнджэщыр къагъэсэбэпри ХьэтӀохъущыкъуэрэ Лъэпщыкъуэрэ жейуэ щылъ Шужьей зэхаупщӀэтащ. (Фольклор адыгов. Нальчик, 1979, с. 169 – 179).

Нэгумэ Шорэ итхыжащ Шужьей и фызым иуса гъыбзэр.

Шужьей и быным я гъыбзэ

Уэуей, уэ Жанборимэс! Уэуей, уэ Жанборисхъан!

Иджы гущэ дэнэ щӀылъэмэ фытхьын?

УрысеищӀмэ фытхьынути, куэдхэр къагъанэу фащтэнкъым.

Урды бгъуэнщӀагъым фыщаӀыгъат,

Шыгъашхэ хабзэу фагъашхэ,

Выгъашхэ хабзэу сэ жанкӀэ фыфӀагъэжыжхэр.

Пщыхэм я пщыжым и щӀэнэхэр зымыгъэгъуну

Лъэпщыкъуи къыщӀэнкъым.

Кхъэхэр мыхъум, пӀалъэ симыӀэу сыкъанэщ.

Си щӀалэжьхэм я нэчыхь къыщысым си къуэхэр къысхуфӀагъэж.

Си гукъутэгъуэм къыпохъуэр, уардэ унэжьти, зэхэщэщэжщ.

Мы гъыбзэм къеӀуатэ Шужьей Урысейм и телъхьэу зэрыщытар. Документхэм къаӀуэтэжащ Шужьей анэмэту Тэрч къалэ щыщыӀам къыщыщӀэдзауэ Урысейм зэрыхуэлэжьар.