Кавказ Ищхъэрэм и щIэныгъэ IуэхущIапIэхэр зэрыщыту къапщтэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтыр нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ. Ар 1926 гъэм щIышылэм и 6-м СССР-м и ЦИК-м и Президиумым и унафэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр автономнэ областым къызэрагъэпэщауэ щытащ, щIыналъэм экономикэ, тхыдэ, археологие, этнологие къэхутэныгъэхэр щригъэкIуэкIын, щIэныгъэ лэжьакIуэхэр игъэхьэзырын папщIэ.
Япэ махуэм щегъэжьауэ институтым къалэнитI зыхуигъэувыжауэ абы тету къогъуэгурыкIуэ - щIыналъэм щыпсэухэм я бзэ, хабзэ, IуэрыIуатэ къэхутэнымрэ цIыхухэр щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэм дегъэхьэхынымрэ. Нобэ шэч къытедмыхьэу жытIэфынущ институтри абы и лэжьакIуэхэри а IуэхугъуитIми пэлъэщауэ.
Тхыдэ, филологие щIэныгъэ IуэхухэмкIэ ехъулIэныгъэ зэриIэм, IэщIагъэлI пажэхэр зэригъэхьэзырым папщIэ, 1976 гъэм институтым къыхуагъэфэщауэ щытащ «ЩIыхьым и дамыгъэ» орденыр.
Къэбэрдей-Балъкъэрым гуманитар къэхутэныгъэхэр зэрыщызэфIэувам и гугъу щытщIкэ, я цIэ къиIуапхъэщ зэман зэхуэмыдэхэм а Iуэхум хэлэжьыхьа тхыдэджхэу Къумыкъу Тыгъуэн, Хутуев Хьэнэфи, Iулыдж Уэстырхъан, ХьэкIуащэ Евгений, МафIэдз Сэрабий, Думэн Хьэсэн, Къэжэр Валерэ сымэ, археологхэу Чеченов Исмэхьил, Мизиев Исмэхьил, Бетрожь Руслан, бзэ щIэныгъэлIхэу Елбэрд Хьэсэн, Мамрэш Ким, Ахматов Ибрэхьим, ПщыукI Хьэсэнбий, IуэрэIатэджрэ литературэджхэу ЩэрытлIокъуэ Тэлъостэн, ЦIагъуэ Нурий, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, Талпа Михаил, Шортэн Аскэрбий, Толгуров Зейтун сымэ.
Ди щIыналъэм щыпсэухэм я тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ джынымкIэ куэд къытхуэзыщIа щIэныгъэлIхэщ Арутюнов Сергей, Гиппиус Евгений, Гарданов Валентин, Косвен Марк, Лавров Леонид, Мещанинов Иван, Турчанинов Георгий, Яковлев Николай сымэ. Дэ дрогушхуэ а щIэныгъэлI цIэрыIуэхэр ди нститутым и тхыдэм щыщ зэрыхъуам.
Институтым лэжьэн зэрыщIидзэрэ иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм тещIыхьауэ тхылъ 900-м щIигъу къыдигъэкIащ, 525-р монографие лэжьыгъэщ. КъищынэмыщIауэ, 1940 гъэхэм и кIэхэм къыщыщIэдзауэ абы къыдигъэкIыу щытащ «Ученые записки», «Вестник КБНИИ», «Исторический вестник», «Филологический вестник» журналхэр, адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ я тхыдэм теухуа тхыгъэхэр зэрыт тхылъхэр.
Хэку зауэшхуэм ипэкIэ мащIэкъым ди щIэныгъэлIхэм яхузэфIэкIар. Псом хуэмыдэу ахэр зэпхар адыгэ, балъкъэр тхыбзэхэр зэхэлъхьэнырт, тхылъхэр къыдэгъэкIынырт, художественнэ литературэр лъэпкъыбзэхэмкIэ къэгъэщIынырт. Къэбгъэлъагъуэмэ, 1928 гъэм ирихьэлIэу профессор Минин Александр и редакцэм щIэту тхылъищ дунейм къытехьауэ щытащ Къэбэрдейм и экономикэ, тхыдэ-жылагъуэ Iуэхухэм теухуауэ. 1926 гъэм и мэлыжьыхьым адыгэ, балъкъэр терминологие комитетхэм лэжьэн ирагъэжьащ.
Тхыдэ-этнографие къудамэм пасэрей фэеплъхэр къипщытэжу, археологиемрэ IуэрыIуатэмрэ ятеухуауэ лэжьыгъэ хьэлэмэтхэр зэхуихьэсу щIидзащ икIи «Адыгэ IуэрыIуатэ» тхылъыр (напэкIуэцI 40-м нэблагъэ хъууэ) «Академия» тхылъ тедзапIэм 1936 гъэм институтым къыщыдигъэкIащ. Пэжыр жыпIэмэ, ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэ гъащIэм къыщыхъуа Iуэхугъуэшхуэт.
1939 - 1940 гъэхэм институтыр купщIафIэу елэжьащ тхылъ къыдэгъэкIыным. Абыхэм ящыщщ Елбэрд Хьэсэн адыгэбзэкIэ зэхуихьэса нарт хъыбархэр, ЦIагъуэ Нурийрэ Турчанинов Георгийрэ я адыгэбзэ грамматикэр, Елбэрд Хьэсэн и грамматикэр, Соттаев Адэлджэрий балъкъэрыбзэр зэрадж и лэжьыгъэр, нэгъуэщI куэди.
Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр ди щIыналъэм зэрырахужу, институтым и лэжьыгъэм пищэжащ. 1944 гъэм республикэм щагъэлъэпIащ Нэгумэ Шорэ и илъэси 100-р. Институтым и лэжьакIуэхэм узэщIакIуэм теухуа тхыгъэхэр урысыбзэкIи адыгэбзэкIи къыдагъэкIат.
1945 гъэм институтым щылэжьэну кърагъэблагъэ бзэ щIэныгъэлI цIэрыIуэ Мещанинов Иван, профессор Яковлев Николай, тхыдэдж Пожидаев Виктор сымэ, археологхэу Акритас Панаитрэ Крупнов Евгенийрэ. 1946 - 1959 гъэхэм щIэх-щIэхыурэ щIэныгъэ сессиехэр ирагъэкIуэкI хъуащ. Шэч хэмылъу, апхуэдэ зэхуэсхэр сэбэпт Къэбэрдей-Балъкъэрым и гуманитар щIэныгъэм зиужьынымкIэ. Зэхыхьэхэм кърагъэблагъэрт Москва, Санкт-Петербург, Тбилиси, Баку, Кавказ Ищхъэрэм и къалэхэм щыщ щIэныгъэлI-кавказыджхэр. Апхуэдэ зэпыщIэныгъэм къыдэкIуаращи, дунейм къытехьащ «Къэбэрдейм и тхыдэ», «Очерки истории балкарского народа» лэжьыгъэшхуэхэр, апхуэдэуи 1967 гъэм тхылъитIу зэхэлъу къыдэкIащ «История Кабардино-Балкарской АССР» академическэ лэжьыгъэр. Ар къыдэгъэкIыным гулъытэшхуэ къыхуащIат икIи дэIэпыкъуэгъу хъуат ВКП(б)-м и щIыналъэ комитетым и унафэщIхэр (япэ секретару щытахэу Бабич Михаилрэ Мэлбахъуэ Тимборэрэ).
Совет щIэныгъэр «лIыпIэ» щиувар 1960 - 1980 гъэхэрауэ къэплъытэ хъуну къыщIэкIынщ. Абы щыгъуэм СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием епха институтхэмрэ абы и щIыналъэ къудамэхэмрэ къэунэхуауэ щытащ. А илъэсхэрщ къэралыр щIэныгъэхэмкIэ дуней псом пашэ щыщыхъуар.
Совет властым иIа щыщIэныгъэхэм емылъытауэ, Академием сыт щыгъуи къэрал гулъытэ зэригъуэтар хэбгъэкIуадэ хъунукъым. А лъэхъэнэрщ (1960 гъэхэм икухэм) Лъостэн Владимир и унафэщIу, Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым иубзыхуу, къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр гъэзэщIэным иужь щихьар. Абы хыхьэрт лъэпкъ псалъалъэхэр зэгъэпэщыныр, макъамэмкIэ антологиехэр, нарт хъыбархэр къыдэгъэкIыныр, Къэбэрдей-Балъкъэрым и къуажэхэмрэ къалэхэмрэ ятеухуа очеркхэр зэхуэхьэсыныр, республикэм и Фэеплъ тхылъыр гъэхьэзырыныр, нэгъуэщIхэри. А программэм тету, 1973 гъэм щегъэжьауэ 2000 гъэхэм и пэщIэдзэр къиубыду, лэжьыгъэ хъарзынэхэр зэфIагъэкIащ институтым зэман зэхуэмыдэхэм и унафэщIу щыта Хутуев Хьэнэфи, Гугу Рашад, Думэн Хьэсэн сымэ.
Иужьрей илъэс пщIы бжыгъэхэм, псом хуэмыдэу СССР-р лъэлъэжу демократие зэхъуэкIыныгъэхэр Урысейм щрагъэкIуэкIын щаублам, зэрытщIэжщи, адыгэхэм, балъкъэрхэмрэ къэрэшеймрэ Iэмал яIэ хъуат Тыркум, Сирием, Иорданием щыпсэу я лъэпкъэгъухэм зыпащIэну. Апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэхэм щIэныгъэлIхэм гъуэгущIэ къахузэIуихащ я къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм зрагъэубгъун, лъэпкъищым я тхыдэм, щэнхабзэм, псэукIэ-щыIэкIэм нэхъ куууэ елэжьын хуэдэу.
1990, 1994 гъэхэм институтым хузэфIэкIащ тхыдэджхэр, бзэ щIэныгъэлIхэр, IуэрыIуатэджхэр зыхэт гупхэр Тырку, Сирие, Иордание къэралыгъуэхэм игъэкIуэну. Хьэлэмэту, щIэщыгъуэу щIэныгъэлIхэм «къыщIаIукIар» «Адыгская и карачаево-балкарская зарубежная диаспора: история и культура» тхылъым (Налшык къалэ, 2000 гъэ) къыщагъэлъэгъуэжауэ щытащ. Иужьрей илъэсипщIым къриубыдэу, институтым щIэныгъэ конференцу 40-м щIигъу иригъэкIуэкIащ.
