Апхуэдэр пщыгъупщэ хъунукъым

1920 - 1940 гъэхэм ди къэралым щекIуэкIа политикэ зэхэзехуэм лъэпкъ куэдым щыщ мелуан бжыгъэ хэкIуэдащ, цIыху гъащIэ, унагъуэ куэд зэхикъутащ.

Зэхэзехуэн ящIахэм я етIысэхыпIэхэм ящыщ зыщ  илъэс 425-рэ тхыдэ зиIэ, Омск областым хыхьэ Тарэ къалэр. Ар 1594 гъэм яухуауэ щытащ, иджырей Омск областым япэ дыдэ щетIысэха урыс жылагъуэщ. Политикэ зэхэзехуэн ящIу Шэрджэс автоном областыр зрагъэбгынахэм, лIэщIыгъуэ блэкIам и 30 гъэхэм Хэкум ирахуа адыгэхэр, абазэхэр, нэгъуейхэр, урысхэр абы къызэрыщыхутам и гугъу зэращIыжыр етхыж «Черкес хэку» газетым и редактор нэхъыщхьэ Абидокъуэ Лусанэ.

1933 гъэм «кулак» фIэщыгъэцIэ мыфэмыцыр фIащри, цIыху миным зэрынэхьэс (нобэкIэ а бжыгъэм и пэжыпIэр ящIэркъым, нэхъыбэнкIи мэхъу) Шэрджэс автоном областым ирашри, Омск хэгъэгум, Сыбыр жыжьэм яхуащ. Зэхэзехуэн ящIа насыпыншэхэр Омск нэс - хьэпшып вагонхэмкIэ, Омск щегъэжьауэ Пологрудовэ жылагъуэм нэс Иртыш псым тету баржэхэмкIэ нашэсащ. Абдеж псы Iуфэм Iуадзэри, зэман гуэркIэ пщыIэхэм щIэсащ, здрагъэтIысэхын щIыпIэ къалъыхъуэхукIэ. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, здилIыхьын, псэууэ къыздимыкIыжын къагъуэтыху...

Иртыш псым и Iуфэм IусыхукIэ, зэмыса щIыуэпсым, ерыскъым, щIыIэмрэ мэжэщIалIагъэмрэ, нэгъуэщIхэми къыхэкIыу, ди лъэпкъэгъу куэд а щIыпIэм икIуэдащ.

Политикэ зэхэзехуэр щекIуэкIа зэманым лъэпкъи II0-м щIигъу ди къэралым щыпсэурт. Абы щыгъуэм а Iуэхугъуэ хьэлъэхэр зылъэмыIэса лъэпкъ гъуэтыгъуейщ. КъызыхэкIа лъэпкъ, зэрахьэ дин емылъытауэ, цIыху мелуан бжыгъэ ягъэкIуэдащ. Зэхэдз ямыщIу, здрагъэхьащ колхозникри, инженерри, маршалри, щIэныгъэлIри… Зыми гущIэгъу хуащIакъым. Адэ-анэншэу, «хэкум и бийм и бынщ» хужаIэу, сабий мин бжыгъэ къагъэнауэ щытащ. Абы щыгъуэм екIуэкIа политикэ Iуэху мыхъумыщIэ дыдэр нобэ тралъэщIэну зыгуэрхэри хущIокъу. Ауэ апхуэдэр игъащIэкIи пщыгъупщэ хъунукъым, къытщIэтаджэхэми а тхыдэр едгъэцIыхупхъэщ, апхуэдэ Iуэху дяпэкIэ къэмыхъужын папщIэ.

Апхуэдэу Тхьэшхуэм иухати, Пологрудовэ жылэм щыпсэухэр зэхэзехуэн зэращIам къыдэкIуэу, езы къуажэри цIыху насыпыншэ куэдым етIысэхыпIэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, «зэхэдзыпIэ щIыпIэ» (пересыльный пункт) яхуэхъуащ. Абыхэм ящыщт адыгэхэр, абазэхэр…

Быж Исмел:

- Шэч къытесхьэркъым цIыху къэс къызыхэкIа лъэпкъым и тхыдэр ищIэн зэрыхуейм. Ди унагъуэр I930 гъэхэм екIуэкIа политикэ зэхэзехуэ хьэлъэм хэхуами, хэщIыныгъэ инхэр дгъуэтами, ди адэр а Iуэхугъуэ хьэлъэхэм тепсэлъыхьыну фIэфIтэкъым.

Япэ дыдэ а IуэхумкIэ сыкъызэщIэзыIэтар Зеикъуэ къуажэм щыщ, пщIэ зыхуэсщI Аргун Хьэлымщ. Абы иужькIэ Сыбыр кIуа ТэкIушынэ Николай, Молэ Рашид, нэгъуэщIхэми сыт щыгъуи дапыщIат, хъыбар къытIэрыхьэрт, ди лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр сынкIэ гъэбыдэн зэрыхуейр дигу ихуртэкъым…

Абы къыкIэлъыкIуащ политикэ зэхэзехуэн ящIахэм ятеухуауэ ди хэгъэгум 2013 гъэм къыщыдэкIа «Бессмертие народной памяти» тхылъыр. Мы лэжьыгъэр   зыгъэкIуэтар, Правительствэ комиссэм щIыгъуу зи гуащIэ абы хэзылъхьар сенатор Къэзанокъуэ Кърымщ. Абы щыгъуэми къагъэсэбэпауэ щытащ зэхэзехуэн IуэхумкIэ сыт хуэдэ дэфтэр щыIэми. Тхылъым и япэ томым цIыху   3488-м ятеухуа тхыгъэ ихуащ.

Дегупсысащ ди лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр зыгъэщыпкъэ сын Омск, Тарэ къалэхэм, уеблэмэ «Красный Черкес» колхозыр здэщытам деж щыдгъэувыну. Ауэ иужьрей гупсысэр зэуэ IудгъэкIуэтащ, а щIыпIэм цIыху зэремыкIуэлIэжыр Iуэхум къыхэтлъытэри. Ди ныбжьэгъу нэхъыжь Аргун Хьэлым жэрдэм къыхилъхьэри, Тарэ къалэм дэт кхъэжьым и дыхьэпIэм фэеплъ сын щагъэуващ...

НэгъуэщI фэеплъ здэдгъэувын хуейр адэкIэ къэхъуа Iуэхугъуэхэм ягъэбелджылащ. Пхъэ щызэгуах IуэхущIапIэ ищIын и мураду, хыхьэхэкI Iуэхум хэт, Пологрудовэ жылагъуэм щыщ лIым щIыгур къыздитIым, цIыху къупщхьэхэр къыщIэкIащ. Абы иужь зыми упщIэ иIэжакъым фэеплъ мемориал ин щыдгъэувын хуеймкIэ. Ар цIыхухэр, лъэпкъхэр «щызэхадз щIыпIэ» хъуат.  Ауэ, а къупщхьэхэр къыздыщIэхуам деж сын щыбгъэув хъунутэкъым шэдылъэти.

Жылагъуэм и унафэщI Кусевич Иван къыхилъхьащ Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэм я фэеплъым   бгъурагъэувэн хуейуэ. Хъарзынэу дызэгурыIуэри, фэеплъыр зыщIынухэм  саIущIэну, къызэрытшэжыну щIыкIэр зэзгъэзэхуэну Омск сежьащ. Къалэм сынэсыным километр 30 иIэжу, дыщIызэгурыIуа щIыпIэм деж дгъэув мыхъуну хъыбар Курсевичым къыIэрыхьэри, згъэзэжын хуей хъуащ. Омскрэ Пологрудовэрэ километр 300 я зэхуаку дэлъщ.

Мыбдежым гу лъывэзгъатэмэ сфIэфIт фэеплъ сыныр ди республикэм щытщIу Сыбырым тшэну мурад зэрыдиIам. Ар Iуэху хьэлъэт. СаIущIащ фэеплъ инхэр зыщI, цIэрыIуэ хъуа зэкъуэш Узденовхэм. ДыхуэкIуащ профессиональнэ сурэтыщI мы Iуэхум къызэрыхэшапхъэм. АбыкIи ди насып къихьри, Джуртубаев Хьэсэн къыдихьэлIащ. А щIалэм и IэкIуэлъакIуагъым къытхущытхъуат Уэгуз Виталий. Мывэм сурэт тещIыхьынымрэ тхылъымпIэм е хъыданым тетхыхьынымрэ зэщхьэщыкIыныгъэшхуэ яIэщ. Арами, Хьэсэн и лэжьыгъэр фIы дыдэу игъэзащIэри, япэрей эскизхэр сIыгъыу Сыбырым сылъэтащ.

Тарэ къалэм Хьэлым щигъэува фэеплъыр  зыщIа лIым сыIущIэу Iуэхур зытетым щыщызгъэгъуазэм, зэримыщIыфынур зэуэ жиIащ. Ди Iуэхур хьэлъэ дыдэ зыщIыр мывэшхуэ зэрыдмыгъуэтрат. Абы щыгъуэми хуабжьу сэбэп къытхуэхъуащ Уэгуз Виталий. Аращ алыдж щIалэхэу Каушлиевхэ Христофоррэ Павелрэ къытхуэзыгъуэтар… Апхуэдэу щыхъум, шэч къытетхьэжакъым фэеплъыр Сыбырым щыщIын зэрыхуейм: километр  300-м щIигъукIэ е километр мин бжыгъэкIэ пшэныр зэхуэдэкъым.

Лэжьыгъэр едгъэжьащ. Омск къыщызэдгъэпэщ Iуэхум дэкIуэу, Хьэбэз районым хыхьэ Бэвыкъуэ къуажэм дежи политикэ зэхэзехуэн ящIахэм я фэеплъ мывэ щыгъэтIылъыныр Къэзанокъуэхэ Кърымрэ Русланрэ,  Късал Валерэ, Джэрыджэ Щэмил, Уэз Мурат, Лъэбышэ Родион, Аргун Хьэлым, ТэкIушынэ Николай, Къармэ Давид сымэ я нэIэм щIэту екIуэкIащ.

2018 гъэм и кIэм хьэзыр хъуащ Сыбыр щащIыр. ИужькIэ дгъэуващ.

СызэреплъымкIэ, жылагъуэм и гъэпсыкIэм хуабжьу екIуу фэеплъыр къуажэм дэуващ: и сэмэгумкIэ ЩэнхабзэмкIэ унэр, ижьырабгъумкIэ - къуажэ администрацэм и хэщIапIэр. Абдеж сыт щыгъуи цIыху зекIуапIэщ.

Дызэрыщыгугъам нэхърэ куэдкIэ нэхъыфIу лэжьыгъэр зэфIэха хъуащ. Пэжщ, иджыри лэжьыгъэ къэнащ. Хэкур зрагъэбгынэу Сыбырым къыщыхута ди щIалэ 15 Хэку зауэшхуэм кIуауэ щытащ, Омск областым къыбгъэдэкIыу. 14-м къагъэзэжащ. ЦыкIыщ Щыхьымбий и псэр итащ.

ТэкIушынэ Николай:

- СщIэрт ди унагъуэм политикэ зэхэзехуэныр къылъэIэсауэ зэрыщытар. Ауэ мащIэт хэсщIыкIыр. 

Си ныбжьэгъу Хъуран Володя и фIыщIэкIэ Аргун Хьэлым нэIуасэ сыхуэхъуауэ щытащ. Си Iуэху зытетыр щыжесIэм, Тарэ къалэм сыкIуэну чэнджэщ къызитащ, хъыбар гуэр къызжезыIэфынухэм сапищIащ.

Апхуэдэу, зы махуэ гуэрым Сыбырым телефонкIэ сыпсэлъауэ, хъыбар гъэщIэгъуэн къызжаIащ Тарэ районым хыхьэ Атиркэ жылагъуэм дэт еджапIэ-интернатым (иджы еджапIэ ящIыжащ) щеджэ Згрундэ Анастасие, абы и егъэджакIуэ Кайни Жатнисовнэ щIыгъуу къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэ зэрыригъэкIуэкIар, политикэ зэхэзехуэр зылъэIэса  адыгэхэмрэ абазэхэмрэ ехьэлIауэ. Япэ дыдэ а тхыгъэм еджари сэращ…

А «Iуданэр» къэзубыдри, си Iуэхум пысщащ. Аргун Хьэлым щIыгъуу  си адэр здагъэкIуауэ щыта Сыбырым сыкъыщыхутащ, ди лъэпкъэгъухэр здэщыса щIыпIэм сыщыIащ...

ИужькIи сыщыIащ а щIыпIэм. А зекIуэр къызэзыгъэпэщар  Быж Исмелт.

ДыщIэкIуа Iуэхур хъарзынэу зэфIэкIащ. Ауэ  гу зылъыстам сыкъытеувыIэнщ. Япэрауэ, Тарэ районым щыщу Хэку зауэшхуэм Iутахэм ди лъэпкъэгъу 15-ри  хегъэтхэжын хуейщ. А тхыгъэхэр, дэфтэрхэр музейхэми яIэщIэгъэхьапхъэщ. Тарэ, Омск къалэхэм дэт музейхэм абазэхэмрэ адыгэхэмрэ я щэнхабзэр зыгъэлъагъуэ хьэпшып яхуегъэшэн хуейуэ къызолъытэ.

Псом нэхърэ нэхъыщхьэр, ди цIыхухэр ди лъэпкъхэм я тхыдэм щыдгъэгъуэзэнращ. Ди хэгъэгум щыIэ музейхэм зэхэзехуэн ящIахэм ятеухуауэ плIанэпэ Iэмал имыIэу къыщызэгъэпэщыпхъэщ.

Тхыдэр пхутетхыкIыжынукъым икIи пхузэхъуэкIыжынукъым. Къытхуэнэжыр пэжыр зэфIэгъэувэжауэ цIыхум и фэеплъыр хъумэнымрэщ. Аращ къызэрытщыгугъыр лажьэ ямыIэу ягъэкIуэда ди лъэпкъэгъухэр.

КЪЭБАРТ Мирэ.
Поделиться: