Латиныбзэр и лъабжьэу

Тыркум хыхьэ Бурсэ къалэм иджыблагъэ щызэхэтащ «Тырку дунейм щызекIуэну зы алыфбей зэхэлъхьэным теухуа зэхуэс». Ар егъэщIылIат 1932 гъэм щегъэжьауэ ягъэлъапIэ Бзэм и махуэр илъэс 90 зэрырикъум.

«Анэдолэ» тырку агентствэм къызэритымкIэ, Тырку къэралыгъуэхэм я зэгухьэныгъэм хыхьэ хэгъэгухэм латин хьэрфхэр зи лъабжьэ алыфбеищIэ зэхалъхьэну я мурадщ. Зи гугъу тщIы гупым хэтщ Азербайджаныр, Къэзахъстаныр, Къыргъызыр, Тыркур, Узбекистаныр.

 Зэхуэсыр Тыркубзэм телажьэ зэгухьэныгъэм и унафэщI Гюльсевин Гюрер и нэIэ щIэту екIуэкIащ. ЗэIущIэм хэтащ Тырку къэралыгъуэхэм я зэгухьэныгъэм и  Нэхъыжьхэм я советым и пашэ, Тыркум щыIэ Захуагъэмрэ зыужьыныгъэмрэ и партым и унафэщIым и къуэдзэ Йылдырым Бинали.

 ЗэIущIэм щытепсэлъыхьащ тырку лъэпкъхэм тхыдэ гъуэгуанэм къыкIуэцIраха алыфбейхэмрэ абыхэм зэрызаужьа щIыкIэмрэ. Алыфбей псори зым хуэгъэкIуэжыным епIэщIэкIын зэрыхуейр унафэу къащтащ. Ар зрагъэхъулIэн папщIэ, зэхуэсым хэтахэр зэакъылэгъу хъуащ «Зы алыфбей зэхэлъхьэнымкIэ комиссэ» къызэгъэпэщын зэрыхуеймкIи.

 Комиссэм хыхьэнущ тыркубзэр щызекIуэ къэрал къэс къыбгъэдэкIыу, бзэм и унафэр зезыгъакIуэ IуэхущIапIэхэм щылажьэ цIыху тIурытI. ГупыщIэм и къалэну щытынущ тыркубзэр щызекIуэ къэралыгъуэхэм я зэгухьэныгъэм и пащхьэ къудамэ псори зы алыфбейм хуэкIуэжа зэрыхъуну гъуэгур наIуэ къыщащIыныр. Комиссэм и япэ зэхуэсыр Къыргъызым щекIуэкIынущ.

Бурсэ щекIуэкIа зэIущIэм кърихьэлIащ Тыркум ЩэнхабзэмкIэ, бзэмкIэ, тхыдэмкIэ щыIэ Совет нэхъыщхьэм  и унафэщI, доктор Хекимоглу Мухьэмэдрэ Азербайджаным къыбгъэдэкIыу Тырку къэралыгъуэхэм я зэгухьэныгъэм хэт Хасанов Хьэсэнрэ.

 Тырку къэралыгъуэ псоми я лъабжьэр пасэрей тырку бзэжьырщ. Иджыпсу зэрыщытращи, зым жиIэр адрейм къыгуроIуэ, псалъэхэм я мыхьэнэм и фIыгъэкIэ, ауэ грамматикэр абы техуэркъым. Къалэн зыщащIыжыр а щыщIэныгъэр ягъэзэкIуэжынырщ.

 Тыркубзэр щызекIуэ къэралыгъуэхэм гъэ къэс Бзэм и махуэр фокIадэм и 26-м ягъэлъапIэ. Куэд щIакъым абы «Тыркубзэхэм я махуэ» зэрыфIащрэ. Дауэдапщэр ирапх Ататюрк Кемал 1932 гъэм бзэм щригъэкIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм къадэкIуэу, Тыркубзэм телажьэ зэгухьэныгъэ къызэригъэпэщауэ зэрыщытам.

 «Бзэращ, - щыжиIащ Эрдоган Реджеп а махуэм епха дауэдапщэм, - лъэпкъым щхьэхуиту, зыми и унафэ щIэмыту зэрызиужьымкIэ щыхьэту къэувыр. Тыркубзэр зыми ещхькъым, абы тхыдэ лъабжьэшхуэ иIэщ. ГъэщIэгъуэнращи, тыркубзэм и къудамэхэм ирипсалъэ псоми зым жиIэр адрейм къыдгуроIуэ. Псалъэм папщIэ, къэзахъыбзэри, тэтэрыбзэри, азербайджанхэр, узбекхэр, уеблэмэ якутхэр зэрыпсалъэ бзэри зэтохуэ. Тыркубзэм иропсалъэ цIыху мелуан 77-м щIигъу, абыхэм ящыщу мелуан 60-р Тыркум щопсэу».

Тыркухэм я жагъуэ дыдэщ хамэбзэм щыщ псалъэхэр езыхэм ейм хагъэхьэну. Тыркубзэр тынш зыщIхэм ящыщщ псалъэухам и ухуэкIэр зы мардэм зэрытетыр, псалъэхэр зэрызэхахым хуэдэу зэратхыр, грамматикэ хабзэм темыхуэ «Iуэхугъуэ щхьэхуэхэр» зэрымащIэ дыдэр. Зэман кIыхькIэ тыркубзэр хьэрып хьэрфхэм тету щытащ. 1922 гъэм Тырку республикэ яухуа нэужь, латин хьэрфхэмкIэ тхэн щIадзащ, абы лъандэрэ тхэкIэрэ еджэкIэрэ зыщIэхэм я бжыгъэм хэхъуауэ къалъытэ. Ататюрк и «алыфбей революцэм» зы ныбжь псом тхылъыр яIэпигъэхуауэ жызыIэхэри мащIэкъым.

Дигу къэдгъэкIыжынщи, тыркубзэр бзэ унагъуэ абрагъуэ мэхъу, Азием къыщыщIэдзауэ КъуэкIыпIэ Европэм нэс щыпсэухэр къызэщIиубыдэу. Тыркубзэм и къудамэхэщ тэтэрхэр, башкирхэр, къэрэшейхэр, балъкъэрхэр, къэзахъхэр, къыргъызхэр, узбекхэр, тыркумэнхэр, къарэкъэлпакхэр, чувашхэр, уйгурхэр, кърым-тэтэрхэр, гагаузхэр, азербайджанхэр, тырку дыдэхэр зэрыпсалъэр, алтаибзэхэри абы хохьэ.

ГъэщIэгъуэнращи, тырку псори къызытехъукIыжа Уэр Дыщэм и къэралыбзэу щыта бзэр зыIурылъыжыр нобэ Китайм егъэлеяуэ щыдакъузэ уйгурхэрщ. Монгол-тэтэрхэр абы тетащ XIII - XIV лIэщIыгъуэхэм. ИужькIэ къэунэхуа щIыналъэхэм хьэрып алыфбейр лъабжьэ яхуэхъуауэ щытащ.

 ЩIэщыгъуэщ уриплъэну латин алыфбейр пэрыт зэрыхъуа щIыкIэми. Урысейр къапщтэмэ, латин хьэрфхэм техьэн Iуэхур Ингушым, Осетие Ищхъэрэм, Къэбэрдейм щаублауэ щытащ. 1927 гъэм Азербайджаным а Iуэхур щыпхагъэкIри, «зыуэ щыт алыфбейр» латиныбзэкIэ къащтат. 1929 гъэм шыщхьэуIум и 7-м къыдэкIащ «СССР-м хэт хьэрып тхыбзэм тет лъэпкъхэр псоми зэдай зы латин алыфбейм зэрытехьэм теухуа унафэр». Ауэрэ газетхэри, журналхэри, тхылъ тедзапIэхэри, еджапIэ нэхъыщхьэхэри абы техьащ. ЩIагъыбзэу а Iуэхум щIэлъар къэралыр атеизмэм нэхъ тыншу ешэлIэнырт.

1930 гъэхэм а Iуэхур аргуэру щIагъэхуэбжьащ. Иджы латин хьэрфхэм китайхэри, монголхэри, иранхэри, семитхэри техьэрт. Мыбдежым гурыIуэгъуэ хъун хуейр зыщ: латиныбзэр къыщIыхахыр хьэрып хьэрфхэм къытекIын щхьэкIэт. Иджыри зы гъэщIэгъуэн: Тырку республикэр латин алыфбейм зэрыхуэкIуар ар къызэхъулIа Азербайджаным дэплъейуэрэщ.

1930 гъэм иужькIэ совет тетыгъуэм латин алыфбейм къытекIыну унафэ къищтэри, хуэмурэ псори кириллицэм тригъэхьащ. Иджы апхуэдэ щIыкIэу бзэкIэ зэтемыхуэ лъэпкъхэр зэришалIэу арат. 1939 гъэм СССР-м щызекIуэ лъэпкъ псори кириллицэм техьауэ щытащ.

Илъэс зыбжанэ ипэкIэ адыгэбзэм теухуауэ екIуэкIащ «кирилл-латин алыфбей» зэдауэ. Хамэ къэралхэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм латин хьэрфкIэ алыфбейр тхъуэжмэ, адыгэбзэ нэхъ тыншу зрагъэщIэну, Хэкум щатх тхыгъэхэм еджэн хуэдэу жаIэ. Еджэнур еджэнущ, ар китай иероглифхэмкIэ тхами. Емыджэнури еджэнукъым. Алыфбей хьэзырым елъэпауэм IурыцIэлъ удэджэгуху, Хэкум исым IэщIэлъ тхылъ кIапэр IэщIэкIмэ, сыт итIанэ дыкъызыхуэнэнур?

 Ауэ тыркухэм сыткIэ дадэплъеин хуей жыпIэмэ, дызытепсэлъыхьурэ деша, адыгэбзэм и бзэ къудамэхэр зы алыфбеймрэ зы грамматикэ хабзэм щIэгъэувэнымрэ теухуауэ илъэс 30 ипэкIэ ежьа Iуэхур и кIэм нэсыным дызэрыщIэхъуэпсырщ. Ар къыдэхъулIамэ, адыгэбзэм псэщIэ къыхыхьэжынут, абы бгъэдэлъ беягъри нэхъ наIуэ къэхъунут.

                                                                                                                                                   

ЧЭРИМ Марианнэ.
Поделиться: