Ерыскъы
Зи хъыбарым диукI ГМО-р дяпэкIэ хуиту къэтлъагъунущ
«Трансгенные продукты» жыхуаIэм щымышынэ къэгъуэтыгъуейщ, зищIысым фIыуэ дыщыгъуазэкъыми. ЩIэныгъэлIхэр тIу зэрищIыкIауэ щызэдауэкIэ, дзыхь щIахуумыщIын щхьэусыгъуэ щыIэщ.
КъызэрыщIэкIымкIэ, ар къагупсысын хуей щIэхъуам и щхьэусыгъуэр цIыхухэр куэд дызэрыхъурщ, 2020 гъэм меларди 7,7-м дынэсыну жаIэ. Апхуэдизыр ЩIым хуэмыгъэшхэжыну жаIэ икIи абы хэкIыпIэу къыхуэбгъуэтыфынур къызэрымыкIуэу багъуэ, мазэкIэ, уеблэмэ илъэс бжыгъэкIэ зэIымыхьэу щылъ ерыскъыхэкI къэбгупсысынырщ. Ди республикэми Урысейм зэрыщыту щIыр къызэрыщагъэсэбэп щIыкIэм тепщIыхьмэ, абы дыхуэмыгъэшхэжыным Iуэхур нэсакъым, уеблэмэ абы дызэрыхущытымкIэ гъэщIэгъуэнщ зыгуэр къызэрыдитри.
Генхэм елэжь щIэныгъэлIхэм къагупсысар мылъкушхуэм и хэкIыпIэ яхуэхъуащи, а Iуэхур къыпхуеIуэнтIэкIыжыну къыщIэкIынукъым. Мыпхуэдэщ а бжыгъэр: ГМО зыхэлъ жылэрэ шхынрэ къыщIэзыгъэкI коммерцэ фирмэхэм зы илъэсым я хэхъуэр доллар меларди 2100-рэ мэхъу. Къапщтэмэ, езы фирмэхэри щэ бжыгъэкIэ щыIэщ.
ЩIэныгъэлIхэр щIызэдауэ ГМО-р дэ куэд щIащ зэрытшхрэ. Псы пщтыр хэпкIэмэ е мащIэу къэбгъэхуэбэжмэ шхын хьэзыру уи пащхьэ къихутэ псори ГМО зыхэлъщ. Псалъэм папщIэ, кIэртIоф хьэжыгъэр, псы пщтыр зэрыхэпкIэу, кIэртIоф пIытIам хуэдэу хъур. «Доширак» шхыныгъуэр, мазэкIэ щылъами зыри къызыщымыщI помидорыр. Ар мыфыным, щIыпIэ жыжьэхэми нэпшэсыфыным тращIыхьу, помидорым «хапщэу» аращ бдзэжьей лIэужьыгъуэ пыухыкIам и ген. Абы къикIращи, цIыхухэм яшх япэм щымыIа, Iэпкълъэпкъыр зэмыса белок, дагъэхэкI, нуклеин кислота, антибиотик.
ИлъэсыщIэ дызыхуэкIуэм къыщыщIэдзауэ «ГМО» хьэрфхэр зытет дамыгъэ традзэнущ апхуэдэ шхынхэкI псоми. А унафэр къызэдащтащ Евразие экономикэ зэгухьэныгъэм хэт къэралхэм (ЕАЭС). Нэхъ тэмэму жыпIэнумэ, ЕАЭС-мрэ «ГМО»-мрэ зэгъусэу тетын хуейщ. А хабзэм къару егъуэт мы мазэм и 26-м къыщыщIэдзауэ. А дамыгъэр щытрагъэуэнур ерыскъым ГМО-уэ хэлъыр процент 0,9-м фIэмыкIмэщ, ар Европей Зэгухьэныгъэм (ЕС) къигъэува хабзэщи.
2016 гъэ пщIондэ ди къэралым къыщызэтрагъэувыIауэ щытащ ГМО-м елэжьынри ар зыхэлъ къыщIагъэкIынри. Иджы къызэтрагъэувыIа къудей мыхъуу, зэрамыдэнур хабзэкIэ щIагъэбыдащ. Урысей Федерацэм къипшэну ухуиткъым ГМО-жылэри. Ауэ ерыскъыр хъунут икIи иджыри къыздэсым дэ хэтщIыкIакъым къэтщэхур зыхуэдэм.
ИлъэсыщIэм къыщыщIэдзауэ зи гугъу сщIа дамыгъэхэр традзэнущ. Си фIэщ мыхъуу зы хэлъщ мы Iуэхум: ерыскъыр зыщIращ зи къалэныр абы хилъхьар зыхуэдэмрэ зищIысымрэ къигъэлъэгъуэну. Псалъэм папщIэ, нартыху жылэ зыщэм, ар экспертизэ иригъэщIу, ГМО зэрыхэлъым и дамыгъэ езым тригъэуэн хуейщ. Бэзэрым тету флъэгъуа «Си помидорым ГМО хэлъщи, къэвмыщэху» жызыIэ? АтIэ, модрейри бэзэру аращ, дунейпсо сатум хэту.
ЩIэныгъэлIхэм ящыщу мыбы и телъхьэхэм жаIэ ГМО-р къагъэсэбэп зэрыхъурэ блэкIа илъэс 15-м ар зэран зыхуэхъуа щымыIауэ. Пэжщ, апхуэдэ къэхутэныгъэ ирагъэкIуэкIауэ къыхэщыркъым. ГМО-р зымыдэхэм зэрыжаIэмкIэ, а шхыныгъуэхэр япэу зыIухуахэм къащIэхъуэну етIуанэ, ещанэ щIэблэращ ар узыфэу зыпкърыкIынур.
ЗэкIэ къэхъур сыт? Псы имыгъуэтми, хьэпIацIэ тесми, химие пкъыгъуэм хэту къагъэкIми зызыужь хьэцэпэцэм, хадэхэкIым, пхъэщхьэмыщхьэм я жылэм щIэупщIэ иIэнущ, дэтхэнэми и фейдэм трещIыхьри. Ауэ ар зэран хуохъу цIыхуцIэ зиIэм игъащIэ лъандэрэ къыдекIуэкIа е щIэныгъэлIхэр егугъуу нэхъыфI ящIа къэкIыгъэ лIэужьыгъуэхэм.
Абыхэм егугъужыркъыми, мащIэ-мащIэурэ мэкIуэдыж. Щапхъэ. ГМО къэкIыгъэхэмкIэ псом япэ ит США-м трансген жылэхэм щыхуэкIуащ къэкIыгъэхэм елэжь IуэхущIапIэхэм я процент 55-р, Бразилием - процент 21-р, Аргентинэм - процент 15-р, Канадэмрэ Иранымрэ - проценти 7-м щIигъур.
Дызыщыгугъыжын щымыIэу къыпщохъу, фейдэ зыпылъ Iуэхум пэщIэтыгъуейщи. Ауэ цIыхум и узыншагъэм иригузавэхэм я зэщIэхъееныгъи щыIэщ. Абыхэм щIагъэхуабжьэ органикэ щIыгъэпшэркIэ къэкIыгъэ бэв кърахьэлIэныр. Органикэм, ГМО дэнэ къэна, пестицид, антибиотик, гъущI хьэлъэхэм щыщ гъунэгъуу ирагъэкIуалIэркъым.
ЩIэныгъэлIхэм куэд щIащ къызэрахутэрэ пестицидым, антибиотикым, Iэщым е къэкIыгъэм псынщIэу зезыгъэужь гормонхэм къыдащIэр. Жьыи щIэи зымыщIэ лышхыр, фошыгъу узыр, аллергиер къызыхэкIыр а химие пкъыгъуэхэр ди Iэпкълъэпкъым щызэтрехьэри аращ. Антибиотикым къыдищIэр шынагъуэ дыдэщ - абы еса ди Iэпкълъэпкъым нэгъуэщI антибиотик «къыфIэIуэхужкъым», сымаджэ дыхъуауэ хущхъуэ дыщефэкIэ е мастэ къыщытхалъхьэкIэ. КъэкIыгъэм, Iэщым, джэдкъазым псынщIэу зезыгъэужь гормонхэр «эндокринная система» жыхуаIэм зэран хуохъу.
Аращи, цIыхуцIэ зиIэр гъуэгу зэхэкIыпIэм тетщ икIи ГМО, нэгъуэщI химие пкъыгъуэхэм я Iуэхур къызэрымыкIуэу гъэткIиин зэрыхуейр къагуроIуэ.
ЩIэ
Тракторхэр лей хъунуи?
Къэрал нэхъ зызыужьахэр йолэжь дызэса кхъухьлъатэхэмрэ таксихэмрэ къанэ щымыIэу нэгъуэщIу ящIыным. Шофёр зэрымыс такси щыIэ хъуагъэххэщ, иджы дызыпагъаплъэр такси лъатэхэращ, къалэм щызэтрихьэ машинэхэм яхэмыту. Уи нэгу къыщIэбгъэхьэну гугъущ ар, ауэ жып телефон Японием къыщагупсысащ, узэпсалъэри плъагъуу, щыжаIэм ди фIэщ хъурэт? Ар ди деж щIэх къэмысыну къытщыхъуртэкъэ?
Иджы дунейми, ди къэралри къакIэрымыхуу, щолэжь кхъухьлъатэхэр зэрызэрахъуэкIыну электролётхэм. ЩIэныгъэлIхэм шэч лъэпкъ къытрахьэркъым: Урысейм и щIыналъэхэр электролётхэмкIэ зэпащIэнущ 2030 - 2035 гъэхэм.
ЩIэныгъэлIхэм къыхагъэщ: кхъухьлъатэм и закъуэ уелэжькIэ хъунукъым, дуней псом транспортым зыщехъуэж, а псом дакъыкIэрымыхуу, уеблэмэ япэ дыщищи къэхъуу, зыдужьын хуейщ.
Къапщтэмэ, дэ дызэса тракторхэм хуэдэ гуэрхэр щыIэжынукъым. Ахэр «Скиф» хьэлъэзехьэ дронхэмкIэ зэрахъуэкIынущ. «Трактор лъатэ» щагъэунэхуагъэххэщ Тэтэрстаным. ДронкIэ улэжьэныр тыншу, хэт хуейми махуэ бжыгъэкIэ зригъэсэфыну жаIэ. «Скиф»-м къеIэтыф килограмм 400. Километр 350-кIэ лъэтэфынущ, хьэлъэ килограмм 50 илъу. Бензин зэ игъэхъуэгъуэр сыхьэтийкIэ ирокъу, зы сыхьэтым литр 30 игъэсу.
Дроным къэкIыгъэм тракIэ щхъухьхэм ящыщу е щIыгъэпшэру литр 250-рэ къещтэф, ар гектар 25-м яхурокъу.
Тэтэрстаным и губгъуэхэм дронитху къыщагъэсэбэп хъунущ 2019 гъэм. ИлъэситIым къриубыдэу абыхэм я бжыгъэр 10-м нагъэсынущ.
Мэкъумэш Iуэхухэм къинэмыщIауэ, дронхэм яхузэфIэкIынущ мафIэ ягъэункIыфIыну (псалъэм папщIэ, мэзыр исмэ), хьэлъэ ягъэIэпхъуэну. ЩIэныгъэлIхэм шэч къытрахьэркъым Урысейм и дронхэр апхуэдэ зыщIыфа къэралхэм зэрефIэкIым, икIи щIэупщIэшхуэ зэраIэнум. Нэхъыщхьэращи, Iуэхум фейдэ къызэрыпэкIуэнур къызыгурыIуа инвесторхэм я мылъку абы халъхьэну хьэзырщ.
КъуэкIыпIэ таурыхъ
1925 гъэм къыщыщIэдзауэ СССР-м хэта Тыркумэн Совет Социалистическэ Республикэр, къэралышхуэр лъэлъэжа нэужь, зыкIи къыхэмыпIэнкIыкIыу, зым и лъэныкъуи имыубыду, и щхьэ Iуэху зэрызэрихуэжым иринасыпыфIэу зыкъомрэ щытащ. Уеблэмэ мы республикэм щыпсэухэм нэгъуэщIхэр къефыгъуэрт, «социальнэ жэнэтым», «дыщэ лIэщIыгъуэм» фыщопсэу жаIэу.
Пэж дыдэу, цIыхухэм защIэгъэкъуэным теухуауэ куэд ищIат президент Ниязов Сапармурат. 1993 гъэм къыщыщIэдзауэ газым, уэздыгъэм, псым, шыгъум, щIакхъуэм уасэ щIамыту цIыхухэм яIэрыхьэ хъуат. КъищынэмыщIауэ, экономикэм зрагъэужьыфат, щIыдагъэрэ газрэ зэраIэм и фIыщIэкIэ. Я ехъулIэныгъэхэм и зы хэкIыпIэфI хъуат щIым телэжьыхьыныр къызэрамыгъэлэлари. Куэду къагъэкIырт гуэдз, бжьэхуц, жэгундэ, лейр нэгъуэщI къэралхэм иращэу.
Газыр къыщIэзышым, гуэдз къэзыгъэкIым зэуэ ищэкIэ (лъапIэ дыдэуи ирехъуи) абы къэралыр псэукIафIэ ирихъунукъым. Абыхэм къахэпщIыкI хъуну псоми щелэжьын заводрэ фабрикэрэ къэралым итмэщ экономикэм лъэныкъуэ куэду зыщиужьыр. Абы зэуэ щыхуэкIуэфащ мы республикэм. Къапщтэмэ, бжьэхуцым дуней псом щIэупщIэшхуэ щиIэщ, ауэ ар «цIынэу» ямыщэу, а къэкIыгъэхэм щелэжь, щыгъынхэр, тепIэнщIэлъыныр, унагъуэм къыщагъэсэбэп нэгъуэщI бжьэхуцхэкIхэр щащI фабрикэхэр къызэIуахащ. Нэхъыщхьэращи, цIыхухэм яIэ хъуащ лэжьапIэ IэнатIэ. Абыхэм, езы тыркумэнхэм нэмыщI, нэгъуэщI къэралхэм я цIыхухэри щылажьэ хъунущ, ауэ зыми республикэм зыкъригъэнэфынукъым, хамэхэм паспорт иратыркъыми. Улэжьэнумэ, ухуитщ, ауэ паспортым укъыщIэмылъэIу!
Апхуэдэу ягъэуващ, езыхэр куэд мыхъуми. 2017 гъэм къагъэлъэгъуа бжыгъэм тепщIыхьмэ, тыркумэнхэр (мы республикэм щыпсэухэр) мелуаних ирикъупэркъым. Тыркумэным цIыхуу исым я процент 15-р хамэщ. «Уи щхьэ си щхьэ нэхърэ - си щхьэ гуэр» псалъэжьым тету арагъэнущ абыхэм паспорт щIрамытри, льготэ зылъысын хуейхэм щIыхамыгъахуэри.
2006 гъэм дунейм ехыжащ дыщэ фэеплъ зыхуагъэува Ниязовыр. Абы и къулыкъур зылъыса Бердымухамедов Гурбангулы бензинымкIи ядэIэпыкъуну мурад ищIри, машинэ псынщIэ исхэм зы мазэм литри 120-рэ, хьэлъэзешэ, автобус зиIэхэм литр 200 уасэншэу ират хъуащ, зэрыгурыIуэгъуэщи, нэхъыбэ зыгъэсым езым къещэху. Мыхьэнэшхуэ иIэщ къэрал банкым илъэс 30-кIэ япшынын щIыхуэ цIыхухэм ярит зэрыхъуам, зы процент фIэкIа щхьэщамытыкIыу.
ГъэщIэгъуэнщ, гурыIуэгъуафIэщ, захуагъи хэлъу къысщохъу мы къэралым налог лIэужьыгъуэу щагъэувахэр.
Нэхъыщхьэм тещIыхьауэ къапщтэмэ, ар лIэужьыгъуищу гуэшащ. Япэм къызэщIеубыдэ сатум пылъхэмрэ зыгуэр къыщIэзыгъэкIхэмрэ. Абыхэм налогыу ят мазэм яIэ хэхъуэм и процент 25-рэ.
Биржэ, брокер IуэхущIапIэхэм щылажьэ тыркумэным и хэхъуэм и процент 45-р итынущ.
ЦIыху бжыгъэ гуэр зэгухьэу IуэхущIапIэ ящIамэ, я хэхъуэм и процент 15 мазэ къэс къэралым яIех.
Транспортым, щIым, бгъэIэпхъуэ мыхъу мылъкум, акцизхэм техуэ, нэгъуэщI налог лIэужьыгъуэхэри щыIэщ мы къэралым. Ауэ а къыхэхыкIэр тэмэму къызэгъэпэща хъуащи, цIыхухэм къатехьэлъэркъым.
Зи экономикэр щхьэхуэу, щIэрыщIэу зыухуэжын хуей хъуа къэралым и цIыхухэр политикэ, дин залымыгъэ зэрыхэмыгъахуэу, узбекхэмрэ таджикхэмрэ хуэдэу (нэхъ ягъунэгъухэр къэтщтэнщи) сом къыщалэжьын щхьэкIэ нэгъуэщI щIыпIэхэм мыIэпхъуэу, къулейсыз дыдэ мыхъухэу иужьрей илъэс тIощIым къызэрыгъуэгурыкIуар зи фIыщIэр, шэч хэмылъу, а льготэхэращ. Ауэ илъэситI ипэкIэ нэгъуэщI жьы къыкъуэуащ. Къэралым и президентымрэ правительствэмрэ мащIэ-мащIэурэ льготэхэм кIэрагъэху. Нэхъыжь щыIэу, ар абыхэм езыхэм я зэрану дагъуэ зыхурагъэщIынт. Къэралым и нэхъыжьхэм я советым хэтхэр зэхуашэсри, «дэ апхуэдэу дыкъулейсызкъым, газым, псым, уэздыгъэм я уасэ тхуэмытыну» жаIащ (е жрагъэIащ). Дэни къикIрэ апхуэдэ нэхъыжьыфIхэр?! Къысхуагъэгъуну сыщогугъ, ауэ псэун щIэзыдзэ, быныр къэзыIэтын, унэ зыщIын хуейуэ къызыпэщылъ щIалэгъуалэм я жыIэрат зэдэIуапхъэр, апхуэдэ унафэ ящIын хуей щыхъукIэ.
Правительствэм фIэзахуэщ ищIэр, псори дгуэшмэ, лэжьапIэ IэнатIэщIэхэр къытхузэIухынукъым, жеIэри. Дунейпсо экономикэм и ухуэкIэм тепщIыхьмэ, мы зэманым тыркумэнхэм фабрикэ, завод ехьэжьахэр яхуэщIыным шэч къытыбохьэ. Абы щыхьэт тохъуэ лэжьапIэншэхэм я бжыгъэри - цIыхухэм я процент 60-р IэнатIэ Iуткъым. Абыхэм япэм Iэщ, джэдкъаз, щIы жыпIэми я щхьэ Iуэху зэрахуэрти, мащIэми, къалэжьыр къахуэнэжырт, газ, псы, уэздыгъэ уасэхэр зэрамытым и фIыгъэкIэ. Иджы къулейсызыгъэм зэщIиубыдэу хуежьащи, нэгъуэщI къэрал зэрыкIуэфыну паспорт къеIызыхыну хуейхэр куэд хъуащ. Псом хуэмыдэу къыхощ щыIэкIэ-псэукIэ и лъэныкъуэкIэ зи Iуэхур мыщIагъуэ Дашогуз областыр. Абы щыпсэухэм я щIэныгъэкIэ, я зэфIэкIкIэ яхузэфIэкIыркъым иджырей экономикэ ухуэкIэм зыхагъэзэгъэну. Правительствэми я лъэр щIиудащ, цIыхухэм яхуищIэр егъэлеяуэ къилъытэри.
ГъэщIэгъуэныщэщ зи тетыгъуэхэм я дунейр. ЯхузэфIэкIыу ялъэкI къагъанэркъым дунейм нэхъ къулейуэ тетхэм ящыщ защIыным теухуауэ. А мылъкури я бынхэри нэгъуэщI къэралым къыщыщIедз, абы щыгъуэми къэралым исхэр патриот защIэ хъун хуейуэ жызыIэ «машинэр» цIыхубэм щхьэкIэ зэпымычу мэлажьэ. Ар щIыжысIэращи, Ниязовым ипхъу гъэфIамрэ и малъхъэмрэ куэд щIащ Лондон зэрыщыпсэурэ, я бизнес лъэрыхь яIэжу. Президенту щытам и щхьэгъусэращи, Берлин и хьэблэ нэхъ ехьэжьам унэхэр, хьэщIэщхэр щещI.
Мис апхуэдэу тыркумэн цIыхубэм яухащ къуэкIыпIэ таурыхъыр.
ЗыплъыхьакIуэ кIуэнухэм папщIэ
Къэралищэм я бжэ къытхузэIуахащ
Урысейм и цIыхухэр визэншэу къэралищэм щIигъум кIуэфынущ. Псалъэм папщIэ, Азербайджаным, Куржым, Молдовэм, Таджикистаным, Узбекистаным, Украинэм укIуэн щхьэкIэ загранпаспортщ узыхуейр. Ди къэралым и паспорткIэ укIуэфынущ Абхъазым, Армением, Белоруссием, Къэзахъстаным, Къыргъызым, Осетие Ипщэм. Тыркумэн Республикэм уихьэфынукъым, абы щыщ гуэрым уригъэблэгъауэ тхылъ умыIыгъмэ. СССР-м хэта къэралхэм ящыщу Латвием, Литвам, Эстонием укIуэн щхьэкIэ шенген визэ уиIэн хуейщ.
Македонием, Сербием, Боснием, Герцеговинэм, Черногорием зыщыпплъыхьыну укIуэн щхьэкIэ узыщIэсыну хьэщIэщым и бронь, къэралым укъызэрикIыжыну билет пIыгъын хуейуэ аращ. А щIыкIэм тетущ Израилым, Тыркум, Тунисым узэрихьэфынур. Мысырым ущихьэкIэ, и гъунапкъэм зэуэ визэ къущат. Кипрым шенген визэ уиIэн хуейуэ къегъэув.
Махуэ 30-м къыщыщIэдзауэ 60-м нэс ущыIэну хуит уащI Америкэ Ипщэмрэ Курытымрэ я къэрал 20-м хуэдизым. Пэжщ, ахъшэ бжыгъэ пыухыкIарэ къызэрыбгъэзэжын билетрэ пIыгъмэщ гугъуехь ухэмыхуэу къыщыбгъэзэжыфынур.
Мы хабзэхэм къазэрыщхьэщыкIышхуэ щыIэкъым Индонезие, Малайзие, Лаос, Вьетнам, Таиланд, Азием и нэгъуэщI къэрал зыбжанэми зыплъыхьакIуэ къахуэкIуэхэм ящIапхъэу хуагъэбелджыла Iуэхугъуэхэр.
Иджырей зэманым и нэщэнэ хъуащ зыплъыхьакIуэ нэхъыбэ къыдахьэхыу ар къэралым и экономикэм щIэгъэкъуэн хуащIыныр. Аращи, зызыгъэпсэхуну, нэгъуэщIхэм я псэукIэр зэзыгъэлъагъуну хуейхэм хэдэ-хэплъэ ящI хъуащ, щIыпIэ дахэ къудейкIэ къыпхудэмыхьэхыжыну, сыткIи зэIузэпэщу ущытын хуейуэ.
