Жылагъуэ

Жылагъуэ къэс иIэщ щIыуэпсым ехьэлIа тхыдэ фэеплъ гъэщIэгъуэнхэр, ирехъу ар щагъэтIылъари зыгъэтIылъари куэд щIауэ ящыгъупщэжа мывэжь закъуэ, къигъэщIа гъащIэшхуэм теукIытыхьыж хуэдэ мэз щхъуэшым зыщызыгъэш жыгеижь, иджыри зи къарум къигъэгугъэ лъабжьэхэмкIэ бгы щыху задэм зыкIэрызыIыгъэ кхъужьей…

Налшык Тэрч областым хыхьэ къуажэу щытащ зэгуэр. Генерал Ермоловым I822 гъэм ар Налшык псы Iуфэ щригъэухуат урысыдзэм и быдапIэу. А быдапIэм верститIкIэ пэжыжьэу I847-I848 гъэхэм къэтIыса журтхэм я тхыдэр гугъуехькIэ гъэнщIащ.
Урысей пащтыхьыгъуэм Кавказыр иубыдын и пэкIэ, бгырыс журтхэр щыпсэуащ Андреевскэ къуажэкIэ зэджэу Дагъыстэным и Къумыкъу тафэхэм хиубыдэу щытам. I83I гъэм Къазий-Молэ къуажэр урысыдзэм зэтрикъута нэужь, джыназ Бекович-Черкасскэм и къуажэм къэIэпхъуахэщ. Ауэ ари ямыбгынэу хъуакъым: Щамил и дзэр Къэбэрдейм къыщиужьгъэм, Мэздэгу Iэпхъуахэщ.

Зи илъэс 90-р мы бжьыхьэм зыгъэлъэпIэну КъБКъУ-м 1958 гъэм  япэу къыщIигъэкIа IэщIагъэлIхэм ящыщщ зи гъащIэ псор егъэджакIуэу къэгъуэгурыкIуа УнащIэ Хьэутий Ехья и къуэр. ЕджапIэ нэхъыщхьэхэр къэзыухахэм IэнатIэ зэхуэмыдэхэм зыщрапщытым, Хьэутий и лэжьыгъэм къыщыщIидзащ Хьэтуей къуажэм дэт курыт еджапIэм.
Хьэутийрэ абы и щхьэгъусэ Нырхэ япхъу Розэрэ а къуажэм зэрыщыпсэуар илъэсищ къудей пэтми, езым къызэралъытэр зыщалъхуа жылэжьут. Ахэр яхуэарэзыт къадэлажьэхэм, абы щыпсэуху я бысыму щытахэм, дэIэпыкъуэгъу къахуэхъуа дэтхэнэми.

Урысей ФСИН-м и Управленэу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыIэм хыхьэ колоние №5-м щоужьэрэкI гъавэр, хадэхэкI пасэхэр Iухыжынымрэ ахэр щIымахуэм хуэгъэтIылъынымрэ пыщIа лэжьыгъэхэм.
Колоние-псэупIэ жыхуаIэ мардэм тет мы щIыпIэм щыIэхэр щIэпхъаджагъэ хьэлъэ зымылэжьахэрщ, абы ипкъ иткIи ахэр нэхъ щхьэхуиту яIыгъщ икIи щIы Iыхьэхэр егъэбыдылIауэ хадэ, Iэщ зэрахьэ.

Дым Iэдэм Кушмэзыкъуей къуажэм (иджы Бахъсэн) къыщалъхуащ. Абы япэ адыгэ тхылъ тедзапIэ къызэригъэпэщащ, тхылъхэр къыдигъэкIащ, къэбэрдеибзэкIэ адыгэ газет тридзэу щIидзащ. Бахъсэн дэт мыдрисэр къиуха нэужь, абы и щIэныгъэм щыпещэ Мысырым, Каир дэт университетым. И хэку къызэригъэзэжу, абы и къуажэм къыщызэIуех хуэмыщIа жылэ сабийхэм папщIэ еджапIэ. Абы еджакIуэхэм щхьэкIэ къещэху ахэр зыхуей тетрадхэр, зэджэн тхылъхэр Каир кърырегъэх. И еджапIэм папщIэ абы къещэху сабийхэр зытетхыхьын стIол, зытесын шэнтхэр, зыщытхэну доскахэр.

         Кърым хъанхэр зэуакIуэ, нэхъ белджылыуэ жыпIэмэ, хъунщIакIуэ къежьэрейуэ зэрыщытам тхыдэр щыгъуазэщ. Шэрджэсымрэ Къэбэрдеймрэ я закъуэтэкъым хъанхэм я гур зыхуэплъыр: Урысейри зы махуэ ягъэтыншакъым абыхэм, Мэзкуу щагъэсаи къэхъуащ.

Дзэшхуэ къришажьэри (мин пщIейм щIигъу), кърым хъан Къаплъэн-Джэрий 1708 гъэм Къэбэрдейм къытеуащ, ар хигуэн, ихъунщIэн мурад ищIауэ, Къаплъэн-Джэрий и зекIуэм и хъыбар куэд къыхэнащ ди тхыдэми IуэрыIуатэми.

Абхъаз къэрал университетым и ректор, профессор, физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, ЩIэныгъэхэмкIэ Абхъаз академием, ЩIДАА-м я академик Гварамие Алеко илъэс куэд щIауэ псэемыблэжу хуолажьэ къыщалъхуа и хэкум, къызыхэкIа и лъэкъым. Ауэ щыхъукIи зэи зыщигъэгъупщэркъым адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ зэрызэкъуэшыр икIи абыхэм я зэпыщIэныгъэр зэригъэбыдэным сыт щыгъуи иужь итщ.

Мы цIэр зезыхьэ къуажэ цIыкIур хы ФIыцIэ Iуфэм Iус ПсыфIыпэ (Лазаревск) къалэ цIыкIум къухьэпIэ-ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ километр 25-кIэ пэжыжьэщ. Абы хъуэпсэгъуэу зыдигъэзэгъащ зэгъэщIылIа Мэкъупс (Макопсе) и тIуащIэм.

Дыщалъхуа щIыналъэм щIыпIэ дахэ куэд иIэщ. 

Махуэшхуэр трагъэхуащ иджы­рей офтальмолог цIэры­-Iуэ Фёдоров Святослав къыщалъхуа махуэм.