Махуэгъэпс

Накъыгъэм и 7, щэбэт

XIX лIэщIыгъуэр щиух илъэс­хэм хиубыдэу, нэхъ пыухыкIауэ жытIэмэ, 1895 гъэм, щIэмкIэ накъыгъэм и 7-м, Санкт-Петербург дэт технологие университетым и егъэджакIуэ, инженер Попов Александр а лъэхъэнэм ху­зэ­фIэкIар дуней псом и къэхъу­гъэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщщ. И IэдакъэщIэкIым теухуауэ абы мыпхуэдэу жиIэгъащ: «То­к­ым и къарур къэбгъэсэ­бэпурэ, мы Iэмэпсымэр адэ­кIи ебгъэфIакIуэмэ, сыт хуэдэ макъри дэнэ щIыпIэкIи щыбгъэIуфынущ».
 

Нобэ

♦Москва и гербымрэ и ныпымрэ я махуэщ. «Москва къалэм и махуэшхуэхэр» законым ипкъ иткIэ ягъэуващ 2004 гъэм.

♦1715 гъэм Урысейм къыщащтащ къэралым и япэ дзэ-уголовнэ кодексыр.

♦1889 гъэм Париж ухуэн щаухащ Эйфель чэщанэр.

♦1906 гъэм Николай ЕтIуанэ пащтыхьым Iэ тридзащ Урысей империем и Къэрал хабзэ нэхъыщхьэхэм.

♦1939 гъэм Налшык шыгъэжапIэ къыщызэIуахащ.

Ныкъуэдыкъуэхэм я хуитыныгъэхэм щIэбэныным и дунейпсо махуэщ
Япониемрэ Корее Ипщэмрэ щагъэлъапIэ Сабийхэм я махуэр
Белоруссием Печатым и махуэр щагъэлъапIэ
Австрием щрагъэкIуэкI залымыгъэмрэ расизмэмрэ япэщIэтыным и махуэм хуэгъэпса Iуэхухэр
Къыргъызым и Конституцэм и махуэщ
1836 гъэм Европэм щыяпэ дыдэу Бельгием гъущI гъуэгу щаутIыпщащ.
1912 гъэм «Правда» газетым и япэ номерыр къыдэкIащ.

Латвие Республикэм и щхьэхуитыныгъэм теухуа декларацэр къыщащта махуэщ. 1990 гъэм Латвие ССР-м и Совет Нэхъыщхьэм унафэ къищтащ Совет Союзым къызэрыхэкIыжым икIи къэралыгъуэ щхьэхуэ зэрыхъужым теухуауэ.
Японием щагъэлъапIэ ЩхъуантIагъэм и махуэр
Китайм и ЩIалэгъуалэм я махуэщ

Гъатхэмрэ Лэжьыгъэмрэ я махуэшхуэр къэрали 140-м щIигъум щагъэлъапIэ. Гъатхэм и махуэ щIэращIэхэм ящыщ зым цIыхубэр уэрамым къыдохьэ къэкIуэнум фIыкIэ щыгугърэ, къызэрыгуэкI лэжьакIуэхэм хуащI гулъытэм хэгъэхъуэн зэрыхуейм къыхураджэу. Абыхэм я хъуэпсапIэщ яхуэфащэ улахуэ, IэнатIэ тэмэм, лэжьыгъэ шынагъуэншэ, нэгъуэщIхэри. Языныкъуэхэм, псалъэм и хьэтыркIэ, США-м, Японием, Австралием мыр щагъэлъапIэр нэгъуэщI зэманщ. Индиери яхэту, къэрал 80-м накъыгъэм и 1-р гуфIэгъуэу къыщалъытэххэркъым.

Къафэм и дунейпсо махуэщ

Лэжьыгъэр хъумэным и дунейпсо махуэщ. 2003 гъэ лъандэрэ ягъэлъапIэ.
Химие шынагъуэншагъэм и махуэщ
1563 гъэм Москва лэжьэн щыщIидзащ япэ типографием, Фёдоров Иванрэ Мстиславец Пётррэ ящIам. Ахэращ тезыдзар япэ тхылъыр.
1908 гъэм эсперанто бзэм и дунейпсо зэгухьэныгъэр къызэрагъэпэщащ.
1925 гъэм РСФСР-м и ЦIыхубэ комиссархэм я советым къыдигъэкIащ «Къалэдэсым и цIэ-унэцIэр, и адэцIэр зэрыт и тхылъым ар щыпсэу щIыпIэри къыщыгъэлъэгъуэным теухуауэ» унафэр.

Етхуанэ мазэр, майр (накъыгъэр), римлянхэм я тхьэ Майа и цIэм къытекIащ.
Мы мазэм ехьэлIауэ адыгэхэм фэщыгъэцIэ зэхуэмыдэхэр къагъэсэбэп. Япэу къэтхьынщ Нэгумэ Шорэ и лэжьыгъэм къыщигъэлъагъуэ псалъэр: «гатхекемазh – май, «гъатхэм и кIэ мазэ» - «гъатхэкIэмазэ – май, «весны конечный месяц».
Адыгэхэр хакIуэ утIыпщыгъуэкIэ нэхъыбэу зэджэу щытар гъатхэкIэ мазэрщ. КIахэхэм абы щхьэкIэ вэнгъуэкIэ «конец весенней пашни» жаIэ. 

Секретарым и дунейпсо махуэщ
Урысей парламентаризмэм и махуэщ. 1906 гъэм лэжьэн щIидзащ Урысейм и Къэрал Думэм – парламентаризмэм и лъабжьэхэр къэралым щызыгъэтIылъам. 
Саха (Якутие) Республикэм и махуэщ. Абы щагъэлъапIэ ар къыщызэрагъэпэща (1922 гъэм), и конституцэщIэр къыщащта (1992 гъэм) махуэхэр
Урысейм и МВД-м и къэрал кIуэцI дзэхэм я часть хэхахэм я махуэщ
УФ-м и нотариальнэ IуэхущIапIэхэм я махуэщ
Финляндием щагъэлъапIэ ветеранхэм я махуэр