Махуэгъэпс

Нобэ
Жьэжьейм и дунейпсо махуэщ
Урысей Федерацэм и Архивхэм я лэжьакIуэхэм я махуэщ
Азербайджаным и лъэпкъ театрым и махуэщ
Адыгэ Республикэм и Конституцэм и махуэщ
Корее Республикэм щагъэлъапIэ лэжьыгъэм и махуэр
1710 гъэм къыдэкIащ урысыбзэкIэ географиер зэрырагъэдж, зэрыбкIэ тедза япэ тхылъыр, «География, или краткое земного мира описание» жыхуиIэр.
1806 гъэм император Александр Езанэм и унафэкIэ Москва Кремлым и музей къызэрагъэпэщащ.

♦ЦIыху акъылыфIэхэм я дунейпсо махуэщ
♦Ливаным егъэджакIуэм и махуэр щагъэлъапIэ
♦1714 гъэм Пётр Езанэм къыдигъэкIащ къызэрыгуэкI сэлэту дзэм къулыкъу щызымыщIа лIакъуэлIэшхэм офицер цIэр фIамыщыным теухуа унафэ.
♦1959 гъэм тыкуэнхэм япэу къыщIалъхьащ иджы дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа зэрыджэгу гуащэ цIыкIухэр – Барби зыфIащар. Ар зыщIа америкэ компанием лIэщIыгъуэ ныкъуэм къриубыдэу апхуэдэу мелардым щIигъу ищащ.
♦1918 гъэм нэгъуэщI къэралыдзэхэр Совет Урысейм къытеуащ.

Мы цIэр зезыхьэ къуажэ цIыкIур хы ФIыцIэ Iуфэм Iус ПсыфIыпэ (Лазаревск) посёлкэм къухьэпIэ-ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ километр 25-кIэ пэжыжьэщ. Абы хъуапсэгъуэу зыдигъэзэгъащ зэгъэщIылIа Мэкъупс (Макопсе) и тIуащIэм.
БзэщIэныгъэлIхэм я нэхъыбэм къызэралъытэмкIэ, къуажэм зэреджэр псалъитIу зэхэухуэнащ: «ныджэ» - рэ «къуэ» - уэ.
Мы щIыпIэм икIыу псыхъуащхьэхэмкIэ дэзыгъэзей гъуэгуитIым я зым Мэкъупс и къуэладжэ зэвым удешэ, адрейм шытх мылъагэм адэкIэ къыщыс Псыущхъуэ жылэм ухуешэ.

ЛIым и къуэ нэхъыщIэм ­къригъэшэну мурад ищIащ. Зэманыр бжьыхьэт. И щхьэгъусэми емыупщIу езым Iуэ­хур зэфIигъэкIмэ, нэхъ къищ­тащ абы. Хъарбыз бэгъуа ­къехъулIати, выгум тажджэ иригъэувэщ, хъарбызыр из ищIри, я гъунэгъу къуажэм кIуащ:
- Хъарбыз пхъэнкIийкIэ со­хъуэж, жылэ махуэ ­хъун, хъар­быз пхъэнкIийкIэ со­хъуэж, - жиIэурэ кIийуэ.
ЛIыжь «делэм» къуажэм хъы­джэбзу дэсым пхъэн-кIийр уэсу къыхурагъэсащ.
Хэт матэкIэ къехь, хэт пэгункIэ, хэти хьэнцэм тезу ­къы­хуегъэс. Ауэрэ зы хъы­джэбз и IэмыщIэм пхъэнкIий тIэкIунитIэ фIэкIа имылъу къы­хуэкIуащ лIыжьым:

Ди къэралми дунейм и нэгъуэщI щIыпIэхэми щагъэлъапIэ цIыхубэм я гум, я псэм къехуэбылIэ махуэшхуэ дахэр - Гъатхэпэм и 8-р.

Нобэ
Сабийхэм яхуэлажьэ телевиденэмрэ радиомрэ я дунейпсо махуэщ
Белоруссием и милицэм и махуэщ
Франджым щагъэлъапIэ анэшхуэхэм я махуэр
Китайм щагъэлъапIэ жыг хэсэным и махуэр
1726 гъэм Урысейм щыяпэу Петербург гимназие къыщызэIуахащ. Ар ЩIэныгъэхэмкIэ академием егъэщIылIат.
1756 гъэм Сенатым и унафэкIэ Москва къэрал университетым типографие къыщызэIуахащ. Иджыпсту ар Ломоносовым и цIэр зезыхьэ МКъУ-м и тхылъ тедзапIэщ.

Гъатхэпэ – гъатхэ «весна» пэ «начало». Мы псалъэ къэхъукIэм адыгэбзэм куэдрэ ущрохьэлIэ. Щапхъэ: бгыпэ Саур уанэр тIасхъэ ищIри, бгыпэм и шыр щилъэхъащ. Бжьэпэ. Махуэгъэпс бжьэпэм къыкIэлъыплъыжурэ и бий исахэмкIэ фIэхъус къигъанэт. Иужьрей зэманым нэхъыбэу къагъэсэбэпыр «гъатхэпэ» псалъэращ. Гъэрэ щIырэ щызэхэкIам къыщыщIэдзауэ япэ махуэ тIощIрэ пщIым зэреджэр аращ.
Мы «гъатхэпэ» жыхуиIэр адыгэ махуэгъэпскIэ дызэджэм щынэхъыжьщ. Сыту жыпIэмэ, Нэгумэ Шорэ и тхыгъэхэми хэтыр а мазэцIэращ: г а т х а пе м а з h – март.

Нобэ

♦ТхакIуэм и дунейпсо махуэщ

♦ЩIыуэпс къабзэм и дунейпсо махуэщ

♦Куржым щагъэлъапIэ Анэм и махуэр

♦Къыргъызым и Къэрал ныпым и махуэщ

♦Болгарием и лъэпкъ гуфIэгъуэщ - уэсмэнхэм я пщылIыгъэм къыщыщIэкIа, езыхэм я къэралыгъуэр щызэрагъэпэщыжа махуэщ. 1396 гъэм къыщыщIэдзауэ 1878 гъэ пщIондэ Болгариер Уэсмэн империем хыхьэу щытащ.

Адыгэ Республикэм и псы нэхъ ин дыдэхэм ящыщ Щхьэгуащэ и тIуащIэ бгъуфIэшхуэм ищхьэхэмкIэ щыIэ Гъуазэрыплъ къуажэ цIыкIум егъэщIылIа Iэгъуэблагъэм зыщхьэщиIэтыкIауэ нэхъ узыIуплъэ Iуащхьэ джафэ зэпэхъуреишхуэм «Iэбагъуэ» - кIэ йоджэ.
Мэз IувыжьхэмкIэ къэухъуреихьыжа жылэ цIыкIум укъыщежьэу, а бгым и щхьэкIэм нэс лъэсу удэкIынумэ, километр II хуэдиз къызэбнэкIынущ. А гъуэгуанэм ику иту сыхьэти 6 - 8 токIуадэ.

Пасэрей алыджхэм щIакхъуэ лIэужьыгъуэу 24-рэ ягъажьэрт. Псом нэхърэ нэхъ IэфIу къалъытэр «самидамита» щIакхъуэрат. Ар хьэжыгъэ нэхъыфI дыдэм къыхащIыкIырт. Пасэрей эллинхэм щIакхъуэу ягъэжьэну тхьэвым хадэхэкIхэр, пхъэщхьэмыщхьэхэр, кхъуейхэр халъхьэрт. Апхуэдэуи иджырей пыченэхэм, бисквитхэм, пряникхэм ещхьхэр ягъажьэрт.

* * *

Сахариныр япэ дыдэу къэзыгъуэтар химик Фальбергщ. Ауэ илъэс бжыгъэ куэд дэкIауэщ ар къызэрыгуэкI фошыгъум нэхърэ 500-кIэ зэрынэхъ IэфIыр къыщахутар.

* * *