Тхыдэ

Пщыхьэ, Шахэ, Щхьэгуащэ, Кхъужьыпс я псыхъуащхьэхэр зэпызыгъэщхьэхукI къурш гуэрэным щхьэщылъэгыкI бгыхэм я нэхъ уардэщ Фыщт Iуащхьэжьу метр 2888-рэ зи лъагагъыр. 

ТекIуэныгъэм и орденыр I943 гъэм щэкIуэгъуэм и 8-м, езы текIуэныгъэр къэсыным зэманышхуэ иIэжу ягъэуващ
Ар платинэм, дыщэм, дыжьыным къыхащIыкIырт, рубинхэмрэ псори зэхэту карати I48-рэ налкъутхэмкIэ ягъэщIэращIэрт. Мы зэманым доллар мелуан зытхух нэхърэ мынэхъ мащIэ и уасэнут.
ТекIуэныгъэм и орденыр I944 гъэм фокIадэм и I0-м япэу иратащ Совет Союзым и Маршал Жуков Георгий, етIуанэу апхуэдэпщIэ лъысащ Васильевский Александр. I944- I949 гъэхэм а дамыгъэр хуагъэфэщащ Сталин Иосиф, Маршалхэу 7-м, Дзэ Плъыжьым и Штаб нэхъыщхьэм и унафэщI, армэм и генерал Антонов Алексей.

Исмел Псыгъуэ

 I763 гъэм урыс дзэпщхэм Къэбэрдейр мафIэлыгъейм хадзащ. Дзэпщ къанлыхэм къагурыIуэрт: Къэбэрдейр Iэрыубыд умыщIмэ, Кавказыр уи лъэгу щIэбгъэувэфынукъым. Зыми и IэмыщIэ зралъхьэн мурад яIэтэкъым къэбэрдейхэм: игъащIэ лъандэрэ щхьэхуитт, я хуитыныгъэм папщIэ я псэ еблэжынукъым – ар я тхьэлъанэт ди лъэпкъым и нэхъыбапIэм. Черкасскэ унэцIэр къыфIащауэ урыс къалащхьэм дэс епцIыжакIуэхэр зэщэр нэгъуэщIт: урысыдзэр къагъэсэбэпурэ, Къэбэрдейр я IэмыщIэ зэрыраубыдэжынырт.

Совет цIыху мелуанхэр   етIощIанэ лIэщIыгъуэм зыIэпишэу еплъащ «Пираты ХХ века» кинофильм телъыджэм. Ауэ куэдыр щыгъуазэу къыщIэкIынкъым абы къыщыгъэлъэгъуа псори гъащIэм къызэрыщыхъуам- ахэр я нэгу щIэкIащ ди морякхэм.

Сомалим и тенджыз хъунщIакIуэхэр хамэ къэрал кхъухьхэм теуэн щIадзэным илъэс зыкъом ипэкIэ,  а «IэщIагъэм» дихьэхауэ щытащ дунейм и щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэ дыдэхэм щыщхэр.

Урысей дэфтэрхэр и лъабжьэу едгъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм наIуэ къызэращIащи, япэу Анзорхэ ятеухуа тхыгъэхэм ущрихьэлIэр I563 гъэрщ, пщы Идар Темрыкъуэ уэлий хъуну мурад ищIауэ, и малъхъэ пащтыхь Иван Грознэм къыхуигъэкIуа дзэр и дэIэпыкъуэгъуу, къэбэрдейхэр псори и Iумэтым иригъэхьэну зауэшхуэ щригъэкIуэкIа зэманырщ. Абы и унафэм щIигъэува унагъуэцIэхэм яхэтщ Анзорхи.

X-нэ лIэщIыгъуэм хьэрып щIэныгъэлI Ибн аль – Хайсам (Альгазен) гу лъитащ хьэрфхэр абджыпс пIащIэм нэхъ ину зэрыуигъэлъагъум. 

И гъащIэр мащIэми, щIыхь зыпылъ гуащIэ къызыщIэна цIыхухэм яхэбжапхъэщ грузин цIыхубз Кетованэ Иремадзе. И ныбжьыр илъэс тIощIрэ пщыкIущым иту ар 1945 гъэм дунейм ехыжащ. Иремадзе и художественнэ произведенэхэмрэ критикэмкIэ иIа тхыгъэхэмрэ грузин литературэм нэрылъагъу лэжьыгъэфIу хыхьащ. Абы къадэкIуэу, французыбзэр Iэзэу зыщIэ тхакIуэм француз классикхэм я тхылъ зыбжани зэридзэкIащ, француз культурэр нэгъэсауэ иджащ.

 Абыхэм ящыщщ   ХьэтIохъущокъуэ Исмел-псыгъуэ, урысыдзэм полковникыу хэтар, Измаил быдапIэр къыщащтэм Очаков и лIыхъужь хъуар, Суворовым и гъусар, Георгий жорым и IV нагъыщэр зезыхьар. 1787 – 1791 гъэхэм екIуэкIа Урыс-Тырку зауэм абы лIыгъэ щызэрихьащ, Днестр дэкIуэу Тыркумрэ Урысеймрэ я гъунапкъэхэр убзыхуным теухуа зэгурыIуэныгъэм хэтащ.

КъызыфIамыгъэIуэхуу икIи емылIэлIащэу щIыпIэцIэхэр щызэрахъуэкI куэдрэ къэхъуми, апхуэдэ Iуэху къыщекIуэкI щIыналъэм ижькIэрэ иса лъэпкъхэм япэм къагъэсэбэпу щыта фIэщыгъэхэм псэщIэ къащыхыхьэжи щыIэщ.

XVIII лIэщIыгъуэм псэуа нэмыцэ тхакIуэ фон Варкербарт адыгэхэм я псэукIэр, дуней тетыкIэр, лIыгъэр фIэгъэщIэгъуэну, дихьэхауэ иджу щытащ.