Тхыдэ

Къаффэм, Сан-Джорджио и ахъшэ хъумапIэм я унафэщIхэм зэрызахуигъэза тхыгъэхэм къазэрыхэщыжымкIэ, Захарие абы унафэ хэлъу яжриIэрт Матрегэ къашэ, ираш хьэпшыпхэм, ерыскъыхэм папщIэ Iах ахъшэр нэхъ мащIэ ящIыну. Абы и «лъэIум» Iэ къытрадзащ 1472 гъэм. Зыхуейр къыIэрыхьами, Захарие ахъшэ хуэныкъуэт, хурикъуртэкъым, зытригъэкIуадэри къахуэщIэртэкъым.

Адыгэхэм диIэщ хъыбар зиIэ псалъафэ гъэщIэгъуэнхэр. Абыхэм ящыщ зыбжанэ фигу къыдогъэкIыж.
«Ер вы бжьакъуэм къокI» 
Псалъэжьыр къызытекIар мы хъыбарырщ: Анзорхэрэ Къуэгъулъкъухэрэ я Iэхъушэхэр псыефапIэм щызэхуэзащ. Къуэгъулъкъуэхэ я гуур Анзорхэ я вым епыджри иукIащ. Абы къыхэкIыу лъэпкъитIыр бий зэхуэхъури зэзэуащ. Псалъафэр абы къытекIащ.
 «Ахъмэт и фо изщ»

Адыгэбзэм жьы хъуа псалъэхэр гупищу щыгуэшащ: историзмхэр, архаизмхэр, анахронизмхэр.
Япэр - жьы хъуа псалъэхэщ, абыхэм къагъэлъагъуэу щыта хьэпшыпыр къызэрыдмыгъэсэбэпыжым къыхэкIкIэ псалъэри лъэныкъуэ едгъэзауэ.
Псалъэм папщIэ: лъыщIэж//лъыщIажь - кровная месть; афэ//ашъо – кольчуга; къулъкъэшхъэн - беглый крепостной; азэт – вольноотпущенник; лэгъунэпыт – сословие несвободных крестьян; мэIу - щит.
Архаизмхэр - жьы хъуа псалъэхэщ, абыхэм къагъэлъагъуэу щыта хьэпшыпым нэгъуэщI фIэщыгъэцIэ зэригъуэтам къыхэкIкIэ къэдмыгъэсэбэпыжу.

Иджы нэхъ зэпкърыхауэ дытепсэлъыхьынщ Шорэ и къуэ нэхъыщIэхэм я къекIуэкIыкIам. Тэрч областым щIы IуэхухэмкIэ щыIэ комиссэм и тэрмэш Нэгумэм 1868 гъэм шыщхьэуIум и 24-м мыпхуэдэ IуэхухэмкIэ зыхуигъэзауэ щытащ Къэбэрдей округым и тет полковник Нурид: «Мы дызэрыт илъэсым и мазаем округым къыщрахьэжьа зэщIэхъееныгъэхэм, цIыху щхьэкуцIыншэхэм зэхаублахэм, си анэ къилъхуа си къуэш Хьэжы гъэпцIагъэ-делагъэкIэ хыхьа хъуауэ щытащ. Иджы ар абы епшыныж – Гумкъалэ лъэхъуэщым исщ. Хуэфащэщ. Сэ жыжьэу яужь ситкъым абы къыIэщIэщIар мыхъумыщIагъэу щымыту жысIэну.

Кавказ зауэм и гуащIапIэхэм хабжэ Ахульго бгым и цIэр фэеплъу къызыхуэна зауэзэрылIыр. Псэууэ цIыху куэд къехакъым а дагъыстэн Iуащхьэм 1839 гъэм. Иджы илъэс къэс шыщхьэуIум и 22-м машинэхэм, зыр адрейм и ужьым иту, Ахульго кIуэ гъуэгур яуфэбгъури, лъыкIэ ятхьэщIа сэнтхым цIыкIури инри докIуей. Зэчырхэр жаIэу, лIахэм яхуэлъаIуэу, тхыдэр ягу къагъэкIыжу, дагъыстэнхэр абдежым махуэ псом щощыгъуэ. Дэри а гуауэр ди гъунэгъухэм ядыдогуэш.  

 «Штабс-капитан Нэгумэ Шорэ Бэчмырзэ и къуэм и унагъуэм исхэр» дэфтэр гъэщIэгъуэн хэлъщ архивым. Ар щатхар 1862 гъэрщ. 

Осетие Ищхъэрэ - Аланием хыхьэ Беслъэн къалэм дэт школ №1-м щIэпхъаджащIэхэр зэрытеуэрэ мы гъэм илъэс 19 мэхъу. Ар пIалъэ ину къызыщыхъуни щыIэу къыщIэкIынщ, ауэ гуауэр Iэ щIыIэкIэ зыхэIэба унагъуэхэм я уIэгъэр ноби кIыжакъым, зэгуэр кIыжынуи фIэщ щIыгъуейщ.

Налшык къалэм и тхыдэм и напэкIуэцIхэм къызэраIуэтэжымкIэ, 1859 гъэм Налшык къыщызэIуахауэ щытащ япэ школхэр. Абы лъабжьэ хуэхъуат «Бгырыс еджапIэхэм я устав» дэфтэрыр. Апхуэдэ гулъытэ щIэныгъэм ирата нэужь, еджэным гу хуэзыщIа щIалэгъуалэм и бжыгъэр нэхъыбэ хъуащ. 

Ди эрэм и I, II лIэщIыгъуэхэм Боспор пащтыхьыгъуэм хиубыдэ Горгипие къалэм Алыджым сату дищIу щытащ фэмкIэ, фомкIэ, гуэдзымкIэ, мэ дахэ зыщыу дыхухэмкIэ, шагъырымкIэ.
Апхуэдэу екIуэкIыурэ, Анапэ къыщыунэхуащ езыхэм я жызумей хадэхэмрэ абы елэжь IуэхущIапIэ цIыкIухэмрэ. Зэманыр нобэ здынэсам, дунеяплъэ къэзыкIухьхэр щIоупщIэ античнэ лъэхъэнэм а щIыпIэр зи псэупIэу щыта лъэпкъымрэ абы и псэукIамрэ.