Тхыдэ

            Куэдым къалъытэ дунейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэ дыдэхэм щытыкIэхэр щызэщIэзыгъаплъэ, лъыгъажэ зыпылъ къаугъэхэр къыщызыгъэхъей американхэр апхуэдизу зыгъэгушхуэр езыхэм я щIыналъэм зэи  хамэхэм зэрыщемызэуар  арауэ.  Дауи, ар пэжкъым. 1814 гъэм Вашингтон бийхэм яIэщIыхьауэ икIи абыхэм Унэ хужьыр ягъэсауэ щытащ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ ар зи IэдакъэщIэкIыр США-м мы зэманым  нэхъ  и ныбжьэгъу дыдэ Инджылызымрэ Канадэмрэ икIахэрт.

 Хэку зауэшхуэм тетхыхьхэм и цIэр зэи фIыкIэ жаIэркъым Кулик Григорий. Абы щыгъуэми, иужькIэ трахыжами, ар Совет Союзым и Маршал, Совет Союзым и ЛIыхъужь хъуауэ щытащ. Ауэ и къэухькIи лIыгъэкIи апхуэдэ щIыхьым хуэфащэу зэи зыкъигъэлъэгъуэфакъым. Абы и гъащIэр и щыхьэтщ, сэбэп къыпхуэхъун щхьэусыгъуэ гуэрхэр къыкъуэкIмэ, нэхъ лъагапIэшхуэхэми узэрынэсыфынум.

ЗекIуэлI уэрэдхэр

Адыгэхэм зекIуэ щыкIуэкIэ лIыхъужь уэрэдхэр жаIэ хабзэщ.  Зы едзыгъуэ жаIа нэужь, зауэлIхэм шы сокум зытрагъащIэ, я пыIэхэр зыщхьэрахри, зекIуэр къайхъулIэн папщIэ тхьэ йолъэIу. Апхуэдэ уэрэдхэм зекIуэлIхэр лIыгъэ зэрахьэу цIэрыIуэ хъуным трагъэгушхуэ. Я нэхъыбэр тхыдэм къыхэнэжа лIыхъужьхэм ятеухуащ, щагъэзащIэри зекIуэ щыкIуэм и дежщ.

Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, Сочэ и Iэгъуэблагъэм щыIэ щIыпIэ телъыджэу иужькIэ «Красная Поляна» зыфIащыжам нэхъапэхэм «Кбаадэ» (Къуэбыдэ) цIэмкIэ еджэу щытащ. Ар зыдэт псыхъуэм, Мдзымтэ къуршыпс уэрыр здежэхым, къыщыщIидзэр Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм дыгъапIэ-къухьэпIэмкIэ гъэза и джабэ нэкIухэрщ.

Къэбэрдей пщы уэлий Къундет и къуэр 1624 гъэм и пэщIэдзэм и адэм и унафэм тету Москва кIуащ. А гъэм Урыскъан чыристан диныр къищта нэужь цIэуэ къыфIащащ Яков. Апхуэдэу абы къратат стольник къулыкъури. Урыскъан бгъэдэлъа акъылым щIэныгъэм, зэфIэкIым и щыхьэтщ къыкIэлъыкIуэ гъэм кърата къулыкъур - Дыщэ палатэ цIыкIум стольникхэм яхэсу япэ тIысыпIэм щыст.

Накъыгъэм и 21-м хэкурысхэри, хамэ щIыпIэ куэдым ипхъауэ ис ди лъэпкъэгъухэри блэкIам – лъэхъэнэ хьэлъэм, адыгэм Урысей пащтыхьыгъуэм кърищIылIа зауэ гущІэгъуншэм – дыхуоплъэкIыж. А махуэм дунейм адыгэу тетыр зэрощIэ, зэдощыгъуэ. Ди лъэпкъым къыхэкIа жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм гъэ къэс цIыхубэм зыхуагъазэ илъэси I00-кIэ екIуэкIа зауэ гущIэгъуншэм тхыдэм къыхина лъэужьымрэ нобэм къихьэса дерсымрэ къыхэщу.

Зыми и дежкIэ щэхукъым цIыхухэр псым пэгъунэгъуу тIысу зэрыщытар. Ауэ абы къищынэмыщIа, Алъхъо къуажэм (иджы Курп Ищхъэрэ) абдеж щытIысым, щIыналъэм нэгъуэщI и фIагъхэри къалъытат: къуэ зэхуакути, щIымахуэм жьыугъуэджэ хъурт, гъэмахуэм - дыгъэр щыжьэражьэм - нэхъ къелырт. НэгъуэщIу жыпIэмэ, дунейм «зыщигъэкъииным» жылэм ар ящхьэщыкIырт. Ауэ щIэх-щIэхыурэ мы щIыпIэм псыдзэ къыщехырт. Апхуэдэм деж къуажэр курпыпсым къригъэлырт, жылэдэсым я унэ-пщIантIэхэм къащIэлъадэ щыхъуми, джэдкъуртыр зытес абгъуэрынэр ихьым нэхъ хэщIыныгъэшхуэ яIэтэкъым.

Кавказ зауэр I864 гъэм майм и 21-м иухауэщ куэдым зэрытщIэр. АтIэми, дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, щхьэхуитыныгъэм щIэзэуа адыгэхэм яхэтащ я щIыгу къихьахэм зэман кIыхькIэ къеныкъуэкъуа, уеблэмэ XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм нэсыху Урысей къэралыгъуэжьым щыщу зыкъэзымылъыта, унагъуэ-унагъуэкIэрэ бгыхэм зыдэзыгуашэу зызыудыгъуа гуп щхьэхуэхэр. ХьэкIувхэрщ зи гугъу тщIыр (кIахэ адыгэхэм «хьэкIуцу», урысхэм «хакучи» жаIэрт).