Тхыдэ

         Абрамов Яков и «Кавказ бгырысхэр» лэжьыгъэр япэ дыдэу къытрадзащ 1884 гъэм къыдэкIа «Дело» журналым и 1-нэ номерым, иужькIэ тхылъ щхьэхуэуи дунейм къытехьащ. Урыс пащтыхьыгъуэм ХIХ лIэщIыгъуэм и 60  - 80 гъэхэм Кавказым щригъэкIуэкIа политикэм кърикIуэу бгырыс лъэпкъхэм я лъахэр къабгынэныр къызыхэкIамрэ абыхэм я щэнхабзэр зэрыкIуэдамрэ пэжым тету  къыщыгъэлъэгъуащ абы. КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ Елгъэр Кашиф  а тхыгъэм щыщ пычыгъуэ зэридзэкIауэ щытащ. Абы щыщ  Iыхьэхэм фыщыдогъэгъуазэ.

Япэ Iыхьэ

ЦIыхум и Iэпкълъэпкъ пщыкIутIыр зэрызэрыIыгъым хуэдэу, зэгуэр адыгэ лъэпкъым и лIакъуэ 12-ри зэнэзэпсэу псэуащ. Урыс пащтыхьыгъуэм кърищIылIа зауэм ахэр илъэси 101-кIэ (1763 - 1864) хэтащ, тхыдэджхэм къызэралъытэмкIи, апхуэдиз хьэзаб зышэчыфа нэгъуэщI лъэпкъ щыIэкъым. Зауэм лъэпкъыр зэбгридзри, дунейм трикъухьыжащ. Абыи емылъытауэ, нобэ, илъэси 159-рэ дэкIыжа нэужьи, адыгэм я щIэблэр дунейм дытетщ.

1769 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м (иужькIэ дыгъэгъазэм и 9-м ядзыжащ), Георгий щихъым и махуэм ирихьэлIэу,  пащтыхь гуащэ Екатеринэ ЕтIуанэм и унафэкIэ къаублауэ щытащ Георгий щихъым и орденыр яту. Дызэрыщыгъуазэщи, офицерхэр зэрагъэлъапIэ дамыгъэхэм я нэхъыщхьэ дыдэр аращ. Ар зрату щытар зауэм лIыгъэкIэ къыхэщхьэхукIа, къэралым хуэщхьэпэн чэнджэщ зыта офицерхэр, генералхэр, дзэпщхэр  арат. 

Урыс-Кавказ зауэ (1763 - 1864 гъэхэм)

Пасэрей тхыдэжьым ипэжыпIэкIэ зэхэтхыкIарэ, лъэхъэнэжьым къыщекIуэкIа щIэныгъэхэм я щэху хъумапIэу библиотекэ телъыджэхэр зэрыщыIам щыхьэт техъуэ хъыбархэмрэ дэфтэрхэмрэ къэсыжащ нобэм. Александрие библиотекэм и закъуэкъым дуней псом щыцIэрыIуэу ди лъэхъэнэм ипэкIэ щыIар. Апхуэдэщ урыс пащтыхьышхуэ Иуан Ябгэр дунейм ехыжа нэужь уэхбзэх хъуа тхылъ телъыджэхэр. 

Щолэхъу пщы телъыджэу зэрыщытамрэ, пащтыхьым пэжу зэрыбгъэдэтамрэ теухуа тхыгъэ гъуэзэджэхэр щыIэщ. Абы и адэ Щэнджэлей 1624 гъэм дунейм ехыжати, илъэс нэхъ дэмыкIыу, пащтыхь Михаил Федорович и унафэкIэ, Тэрч къали абы и гъунэгъу слабодахэми щыпсэу лъэпкъхэм япщу игъэуващ, и адэм пщIэшхуэ хуащIу, къулыкъур фIыуэ зэрихьэу зэрыщытар къилъытэри. 
Щолэхъу пщы къулыкъур къэбэрдейхэми, шэшэнхэми, ингушхэми я деж щызэрихьэну, пащтыхьым и унафэр щигъэзэщIэну, зауэм ишэну, тэрч дзэзешэхэр зэригъэкIуэну и пщэ къыдэхуащ.

Мусалы теухуа хъыбархэм япэ дыдэ дыщрихьэлIэр 1630 гъэрщ - щIышылэм и 20-м ар Къамболэт Пщымахуэ лIыкIуэу Астрэхъан дзэпщым деж щигъэкIуарщ. Абы и пщэ иралъхьа Iуэхур зэфIэзыгъэкIын лIыкIуэу щытыфын хуэдэу хыхьэхэкI а зэманым иIауэ къыщIэкIынущ Мусалы. 
1630 гъэхэм Черкасскэхэ ящыщ Мусалы и къуэшхэми Астрэхъан щащэу щытащ Кавказ щIыбым къраша шылэ щэкI, нэгъуэщI хьэпшыпхэри. А хьэпшыпхэм я уасэр сом щищым нэблагъэмэ, пошлинэ ятырт. Тэрч къалэми хьэпшыпу сом щитI и уасэ щащэрт, пошлинэ щхьэщатыкIыурэ. Ари пащтыхь унафэт. 

Адыгэ лъэпкъым и цIыху щэджащэ Къэзанокъуэ Жэбагъы (1665 -1750) Кавказ псом щыцIэрыIуэщ. Абы и шыфэлIыфэр («Сказания о Жабаги Казаноко» лэжьыгъэм щыгъуазэ дыщохъу) лъэпкъ куэдым я IуэрыIуатэм хыхьащ, лIыхъужьыгъэм, захуагъэм я нэщэнэу.

Черкасскэ Щэнджэлей и къуэ еплIанэ Мусалы 1636-1661 гъэхэм пщыгъуэр иIыгъащ. Пащтыхь Михаил Федоровичрэ Алексей Михаиловичрэ я тетыгъуэм ирихьэлIэу Урысейм и ипщэ къэрал гъунапкъэхэм щекIуэкIа зауэхэм хэтащ къэбэрдеипщыр, кърымхэмрэ нэгъуейхэмрэ япэщIэту. КъищынэмыщIауэ, пащтыхьым и цIэкIэ бгырыс лъэпкъхэм дипломатическэ зэгурыIуэныгъэхэр ярищIылIэу, дзыхь къыхуащIу щытащ.