Тхыдэ

Адыгэ лъэпкъым и тхыдэм хэткъым лIыхъужь икIи пщышхуэ Инал нэхъ цIэрыIуэрэ пщIэ зыхуащIрэ. Абы къехъулIащ адыгэщIхэр къэрал ищIу лъэпкъыр зэкъуигъэувэну.
Инал щыпсэуамрэ и тепщэныгъэмрэ хуэпхь хъунущ 15-нэ лIэщIыгъуэм и пэхэм. Пщышхуэм теухуа тхыгъэхэм уащыхэплъэкIэ, къыбохутэ ар къызытехъукIар адыгэ-мамлюкхэм, Мысырымрэ Щамымрэ тепщэныгъэ щызыIыгъахэм, зэращыщыр. 

Сыкъыщыхъуа Зольскэ жылэм и Iуащхьэжьхэм (курганхэр) сызэрысабийрэ сыдахьэхыу щытащ. Ахэр, инхэри цIыкIухэри, къуажэм удэту плъагъурт, Iуащхьи 10 хуэдизи хъурт.

Шумер-аккад пасэрей тхыгъэхэм куэдрэ уащрохьэлIэ «Адапэ» псалъэм. Адыгэбзэми санскритми абы зы мыхьэнэщ щиIэр: япэрей, псори къызытехъукIыжа адэ. Зи гугъу тщIы тхыгъэхэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, Адапэр хуэм-хуэмурэ Адэм хъуащ. Адыгэбзэми санскритми зэхуэдэу увыпIэрэ мыхьэнэрэ щаIэщ «хьэ» псалъэмрэ, «уа/уэ»-мрэ. А тIур зы псалъэу къыщупсэлъкIэ, дунейм, гъащIэм, фIэщхъуныгъэм, философием купщIэ яхуэхъу цIэ кIэщI – Хьэуа – къагъэщI.

Щолэхъу пщы телъыджэу зэрыщытамрэ, пащтыхьым пэжу зэрыбгъэдэтамрэ теухуа тхыгъэ гъуэзэджэхэр щыIэщ. Абы и адэ Щэнджэлей 1624 гъэм дунейм ехыжати, илъэс нэхъ дэмыкIыу, пащтыхь Михаил Федорович и унафэкIэ, Тэрч къали абы и гъунэгъу слабодахэми щыпсэу лъэпкъхэм япщу игъэуващ, и адэм пщIэшхуэ хуащIу, къулыкъур фIыуэ зэрихьэу зэрыщытар къилъытэри.
Щолэхъу пщы къулыкъур къэбэрдейхэми, шэшэнхэми, ингушхэми я деж щызэрихьэну, пащтыхьым и унафэр щигъэзэщIэну, зауэм ишэну, тэрч дзэзешэхэр зригъэкIуэну и пщэ къыдэхуащ.

ЩIыпIэ телъыджэ Гималайхэм щыIэу жаIэ, Шамбалэ и цIэу. А щIыпIэм Тибет щыпсэухэр зэреджэр Агартхэщ. IуэрыIуатэм зэрыжиIэмкIэ, ар тхьэ лъахэщ, гъащIэр зыухуахэр, щхьэж и гъащIэ гъуэгур хухэзышхэр, цIыхум и насыпым и унафэщIхэр щопсэу. Агартхэм и «тхэ-тхьэ» кIэухымрэ адыгэбзэм «Тхьэ» псалъэм щIилъхьэ мыхьэнэмрэ (ДыкъэзыгъэщIа) зыщ. Апхуэдэ зэгъэпщэныгъэ куэд къыщыбгъуэтынущ алыдж, шумер, аккад, хьетт, мысыр, мессопатамие лъэпкъыжьхэм къащIэныжа тхыгъэхэм.  

И лIыгъэмрэ Хэкум хуиIэ лъагъуныгъэ гъунэншэмрэ мызэ-мытIэу наIуэ яхуищIами, зэрахэт къудейр икIагъэу къалъытэрти, егъэзыгъэкIэ къызыхыхьа пщы-уэркъ гупым увыIэгъуэ ямыIэу къалъыхъуэрт Сэфралыкъуэр зэрагъэкIуэдын. Езыри бэлэрыгъыртэкъым, псэхупIэ къызэрырамытынумкIэ гурыщхъуэ ищI зэпытти.

Ди лъэпкъым и гушхуапIэ нартхэр щыщыIа зэманым щегъэжьауэ шымрэ цIыхумрэ быдэу зэпхат. Шы лъэпкъ къэгъэщIынкIи, а псэущхьэ угъурлыр тэмэму зехьэнкIи гъэсэнкIи Iэзэ хуэхъуагъэххэт. Нартхэр щыпсэуар илъэс мин 3,5-м щIигъужауэ къыщалъытэкIэ, нэгу къыщIэгъэхьэгъуейщ ди лъэпкъымрэ шымрэ къызэдакIуа гъуэгум и кIыхьагъыр.

Урыс-Кавказ зауэжьым лIыгъэшхуэ щызезыхьэу цIэрыIуэ щыхъуа Ажьджэр (Ажьджэрий) и къуэ Кушыкупщым къэмылэнджэжу, зым и щIыб адрейм ихъумэу дэгъуэгурыкIуа зауэлI емызэшыжт Сэфралыкъуэ Мэт.