Тхыдэ

Тхыдэ напэкIуэцIхэм къыхэщыж гузэвэгъуэхэм ящыщщ Богдановкэ къуажэм къыщыхъуар. А жылэр Мэздэгу пэжыжьэкъым, Ставрополь крайм и Степновскэ районым щыщщ. Журтхэращ зауэм ипэкIэ абы нэхъыбэу дэсар. 
I942 гъэм а къуажэм къыщыхъуа гузэвэгъуэм къелахэм ящыщ зыщ Призовэ Алисэ. Илъэс I5-м итт ар абы щыгъуэм. Пщащэр ажалым къезыгъэла урыс фызыжьыр хэтми къахуэщIакъым. Призовэ Алисэ и закъуэщ I964 гъэм Шифер Федор и хьэкумыр щащIэм, ар зэрагъэкъуаншэмкIэ щыхьэту судым хэтар. Федори Богдановкэ къуажэм щыщт. Абы фашист комендантым бзэгу хуихьащ: «Къуажэм дэсым я нэхъыбэр журтщ», - жиIэри. 

Зиххэр адыгэ лъэпкъ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ. Ахэр ди эрэм ипэкIэ I лIэщIыгъуэмрэ ди эрэм и V лIэщIыгъуэмрэ Кавказ Ищхъэрэ-КъухьэпIэ лъэныкъуэм щыпсэуащ. Ауэ языныкъуэ еджагъэшхуэхэм зэратхыжымкIэ, VI лIэщIыгъуэм псэуа зиххэм тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм щIыналъэшхуи щаIыгъащ.

***

 СССР-р лъэщыр лъэлъэжа иужь, абы хэта союз республикэ I5-ри щхьэхуэ хъуащ. Абы кърикIуар дэ долъагъу:къэрал зыбжанэм я щхьэр яхуогъэпсэуж, адрейхэр къулейсызщ, къаугъэрэ бэлыхьрэ хэкIыркъым. Аращи, укъыхэкI къудейкIэ Iуэхур зэфIэкIыркъым, ипэкIэ плъэн хуейщ.

Ивашко Владимир цIэрыIуэу щытакъым, куэдми яцIыхуркъым. Ауэ Горбачев Михаил и къулыкъум текIа иужь аращ КПСС-м и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэм и къалэнхэр зыгъэзэщIар икIи тхыдэм и зыгъэзэкIэр нэгъуэщIу щытамэ, СССР-м и Iэтащхьэ хъункIэ зэхуэIуа щыIэтэкъым.

ЦIыхум и зыхуэпэкIэмрэ и щхьэцым иIэ теплъэмрэ куэд къыбжаIэфынущ, псалъэм щхьэкIэ, зыщыщ зэманым, лъэпкъым, и беягъэм теухуауэ. Щхьэцым дыкъытеувыIэмэ, дапщэщ парик жыхуэтIэр къыщежьар?! Парик зэрахьэу щытащ египет фараонхэм, европей дворянхэм, урыс жьакIэупсхэм (цирюльник). 
XVII-XVIII – нэ лIэщIыгъуэхэм европей цIыху хуэкъулейм и теплъэр уи нэгу къыпхущIэгъэхьэнутэкъым парик щымыгъыу. А лъэхъэнэр къэзыгъэлъэгъуэж цIыху сурэтхэм щыдолъагъу гъэутIэрэза, ухуэна, пыпхыкIа парик Iувхэр. 

 ЩыIэщ хьэпшып, куэд дыдэ щIауэ къэдгъэсэбэпу, ауэ ар къэзыгупсысамрэ къызэрежьамрэ хэтщIыкIышхуэ щымыIэу. Къэтщтэнщ глобусыр. Хэт и цIэ абы епхар, сыт хуэдэ Iуэхугъуэхэм ехьэлIа и къежьэкIар?! «Глобус» псалъэр латиныбзэм къытекIащ, «шар» жиIэу къокI. ЩIыр къызэрапщытэ Iэмал нэхъ нэщIыса дыдэщ. И градус сеткэри, меридианхэр, щIыпIэхэм я зэхуаку дэлъ жыжьагъхэри – псори белджылыуэ къыщыгъэлъэгъуащ. Глобусыр куэдым къагъэсэбэп пэш кIуэцI ирагъэдахэуи, тыгъэуи ят. ЩыIэщ цIыху IэкIэ ящIа глобус дахэм доллар мелуани 5-м нэс щIэзыт.

XIX лIэщIыгъуэм и 60 гъэхэм Къэбэрдейм шыхъуэу 192-рэ ист. Шы куэд зезыхуэхэм хабжэрт полковник ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIэхъущыкъуэ (300), Кушмэзокъуэ Кушмэзыкъуэ (200), Тыжь Пакъ (600), Тыжь Алий (500), подполковник Къэсейр (200), юнкер Шалборовымрэ и къуэшхэмрэ (1500), ХьэтIохъущокъуэ Бэчмырзэ (250), ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил (200), ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэ (300), ТэукIэщ Цурэ (225). А гупым щыщт шы зехуэнкIэ щапхъэ къэзыгъэлъагъуэ Къуэдзокъуэри.

Зауэ IэнатIэм Iута чыристан дин лэжьакIуэхэм я бжыгъэр куэдыкIейщ. 

 1962 гъэм мазаем и I0-м и пщэдджыжьыпэм метрищэ зи кIыхьагъ Глиникер Брюкке лъэмыжым (ар Берлин и къухьэпIэ гъунапкъэмрэ абы и гъунэгъу Потсдамрэ я кум дэтт) и бгъуитIым Iухьащ автомашинэ зыбжанэ. Языхэзым ист совет разведкэм и полковник, американхэм Абель Рудольфу къацIыху тIасхъэщIэхыр. Адрей лъэныкъуэмкIэ къыщыт автомобилымкIэ къашат США-м и кхъухьлъатэзехуэ Пэуэрс Фрэнсис Гэри.

НаIуэу зэрыщытщи, Браун Евэ фюрерым бын къыхуилъхуакъым. АрщхьэкIэ I98I гъэм Франджым и цIыху Лоре Жан-Мари жиIащ и адэр Гитлер Адольфу, и анэр Люберже Шарлоттэу. Пэжи пцIыи… Хэт зыщIэр?