Тхыдэ

ТекIуэныгъэм хэ­лIыфIыхьахэм ящыщщ. И ныбжьэгъу куэдым хуэдэу, Хэку зауэшхуэр къызэрыхъейуэ   ар  дэкIат.

 Iэщэ къищтэу бийм япэу щыпэщIэувар 507-нэ фоч­гъауэ полкым хэту Къры­мым щыкIуарщ. Зэхэуэ гуа­щIэ екIуэкIыу ди сэлэтхэр къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ икIуэтырт.

 Хэку зауэшхуэм и тхыдэм зи цIэ къыхэщыжхэм ящыщщ Тэрч щ1ыналъэм хыхьэ Инарыкъуей къуажэм къыдэк1а Хъыбий Нэгъуей и къуэ Балили.

Ди лъэхъэнэм и 4-5-нэ лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм, Урым пащтыхьыгъуэр щызэпкърыхужым ирихьэлIэу, псэуащ Гипатие цIыхубз телъыджэр (370 - 415 гъэхэм). Ар математикэмкIэ, астрономиемкIэ, философиемкIэ щIэныгъэрылажьэу щытащ, математикэм и профессор Александрийскэ Теон  ипхъут.

 Гипатие и теплъэкIи, и дуней тетыкIэкIи, и хьэлкIи цIыхубз дахэу, гуакIуэу щытащ. Уеблэмэ тхьэIухудт.

Инарыкъуей джабэхэм  Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм  щекIуэкIа зэпэщIэувэныгъэ гуащIэм и щыхьэтщ абы нобэхэми къыщагъуэтыж  Iэщэ-фащэр, сэлэтхэм я къупщхьэлъапщхьэхэр,  джабэм иIэ щIытI  бжыгъэншэхэр, цIыхухэм я гум къина хъыбар  гуузхэр.   

Адыгэ щыпсэу республикэхэр къызэщIэзыубыдэ «Шу Хасэ» жылагъуэ зэгухьэныгъэм КъБР-м щиIэ къудамэм мэкъуауэгъуэм и 22-м ирегъэкIуэкI Хэку зауэшхуэм хэта II5-нэ шу дивизэм и цIэкIэ зекIуэ.

Щхьэгуащэрэ Лабэ ЦIыкIурэ хэлъэдэж псы къуэпсхэр зэхэзыгуэшыкI джабащхьэ екIуэкIым Бабыгу (Бабук) цIэр зэрехьэ. Шытхыщхьэр ТхьэщIы псым и ижьрабгъу лъэныкъуэмкIэ щыIэщ. 

XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм, XX-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Штат Зэгуэтхэм уэшхым хьэрычэт иращIэныр къэунэхуауэ щытащ.

1943 гъэм советыдзэхэм Сталинград деж текIуэныгъэ къыщахьащ. Сталинград зауэм Гитлер къришэлIат дзэ хэплъыхьауэ дивизие 22-рэ, псори зэхэту зауэлI мин 330-рэ.

*   *   *

Ди эрэм и пэкIэ 6-5-нэ лIэщIыгъуэхэм ящIауэ зыхуагъэфащэ кхъуэщынхэм тетым иджыри къэс зыри къеджэфыртэкъым. Ауэ иужьрей къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ахэр адыгэбзэрэ абазэбзэкIэщ зэрытхар.

Саратов щыщ археологхэм хы ФIыцIэ Iуфэм Iус Лазаревск (ПсыфIыпэ) къалэ цIыкIум къедза къуажэхэм щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкIащ. IэщIагъэлIхэм къатIэщIыжащ тхыдэ щIэныгъэм ирилажьэхэр зэIусэну иджыри къыздэсым зыхунэмыса кхъащхьэ пщIы бжыгъэхэр. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэр хы ФIыцIэ Iуфэм ижькIэрэ Iусыгъа адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэрыбыным я щIэинщ.