Тхыдэ

Адыгэхэм гъащIэ гъуэгуу къакIуам сыт хуэдэ гузэвэгъуэрэ, гужьеигъуэрэ хэмытами, сыт хуэдэ хьэзаб ятемылъами, дэнэ къэралыгъуэ къыщымыхутами, лъэпкъ зэхуэмыдэ дапщэм яхуэмызами, яхузэфIокIыр я бзэр, адыгагъэр, зыми емыщхь адыгэ хабзэ гъуэзэджэр яхъумэну.

Урысейм Совет властыр щагъэува иужь мыгувэу 1919 гъэм большевикхэм Москва Коммунист Интернационал къыщызэрагъэпэщащ. Абы зи инагъкIэ къебэкIын иджыри къэс щымыIа къалэн и пщэ дэлът – революцэр дуней псом щытригъэкIуэну. А зэгухьэныгъэм марксизмэм и гъуэгум техьа партхэр хэтт икIи япэщIыкIэ ягугъащ абыхэм къабгъэдэкI ахъшэхэм ирилэжьэну. АрщхьэкIэ щIэх дыдэу белджылы хъуащ къызыщхьэщыж гуащIэрыпсэухэми яхуэдэу ахэр езыхэри зэрыфакъырэр. Мыгъуэр зимыгъуарати, мылъкур егъэлеяуэ къемэщIэкIми, иджыри Граждан зауэм къыхэмыкIа Урысейм и закъуэт дунейпсо насыпым щIэбэнхэр зыIыгъыфынур.

Адыгэ лъэпкъ дамыгъэхэр къэзыпщытэжахэм, зыджыжахэм лъэпкъым и пащхьэ ар къизылъхьэжахэм ящыщщ тхыдэтх Ехъутэныдж Хьэсэн.

Пщым и зэманым Къэсейхьэблэ (Къэрэшей-Шэрджэсым и Хьэбэз къуажэр) дэсат Къэтей и къуэкIэ еджэу зы лIы бланэ, егъэлеяуэ къаруушхуэ хэлъу, зэхэзекIуи иIэу, ауэ зигъэнаIуэ дыдэу щымыту.

Нартхэм я зэманым къыщыщIэдзауэ нобэр къыздэсым адыгэхэм къыддокIуэкI тхьэрыIуэ псалъэ «Уащхъуэ Мыващхъуэ кIанэ» жыIэкIэр.
Илъэс мин бжыгъэ зи ныбжь «Нарт» пшыналъэм ущрохьэлIэ Сосрыкъуэ иш Тхъуэжьей мыпхуэдэу къыжриIэу: «Уащхъуэ Мыващхъуэ кIанэ, уэ лIы ухъумэ, сэ шы сыпхуэхъункIэ».
Абы нэмыщIкIи Сэтэней гуащэрэ Лъэпщрэ зэрызыщыхьам теухуауэ къаIуэтэжым ущрохьэлIэ
 «… ВакIуэ-Нанэ IуегъэзыкIыжри, кIуэм-лъэурэ,
Уащхъуэ Мыващхъуэ кIанэм хуозэри, йолъэIу:
 - Уащхъуэ Мыващхъуэ кIанэ, щхьэузыхь сызыхуэхъун!

Дуней псом щыцIэрыIуэ щIэныгъэлIхэм ящыщ куэд иужь ихьэри, Евразие псом къыхаша шыхэм я ДНК-р къапщытащ икIи иджырей шыхэр ботайскэ (Къэзахъстаным и Iэхэлъахэхэм хуэзэу къыщагъуэта къупщхьэхэрщ зи гугъу ищIыр) шы лъэпкъым къатехъукIауэ нобэм къэс зэрыхуагъэфащэр мытэмэму къалъытащ.

НаIуэу зэрыщытщи, Октябрь революцэр Урысейм щытекIуа иужь ИлъэсыщIэр къэралым куэдрэ щагъэлъэпIакъым. Властыр зыIэрыхьахэм ар къалъытэрт езыхэм хэутэн ящIа диным и Iэужьу. АрщхьэкIэ япэщIыкIэ зыкъомрэ зэресам тетащ. Мыбдеж щапхъэу къыщыпхуэхьынущ Ленин Владимиррэ абы и щхьэгъусэ Крупская Надеждэрэ 1918 гъэм и илъэсыщIэр Петроград и рабочэхэм я гъусэу кърагъэхьауэ зэрыщытар. Пэжу, фадэ хэтакъым, шей зэдефэурэ, «Интернационал»-р кърашурэ, гуфIэгъуэр кърагъэхьащ.
ИужькIи, 1920 гъэхэм я япэ зэхуэдитIми, ИлъэсыщIэр яIэту щытащ, диным и бийуэ къызэрагъэпэщ Iуэхухэм яхуэдэу.

Фэнзий Мэжид Мэзан и къуэр 1880 гъэм Болэтей (Терекскэ) къуажэм къыщалъхуащ. Курыт еджапIэр къуажэм къыщиуха нэужь, ар Темырхъан Шурэ (Буйнакск) кIуэри, илъэсищым нэблагъэкIэ абы щеджащ. ИужькIэ Мэжид и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ Уфа, Кърымым, Мысырым.
Къыщалъхуа жылэм къигъэзэжа нэужь, абы курыт еджапIэм щригъэджащ, апхуэдэуи Къэбэрдейм и жылагъуэ IуэхущIапIэ зыбжанэми щылэжьащ. ЦIыкIухэм хьэрыпыбзэри урысыбзэри яригъащIэрт, астрономием, математикэм, медицинэм, ботаникэм ахэр хигъэгъуазэрт, сыт хуэдэ Iуэхугъуэми хащIыкIыу къигъэтэджырт.

 Глинике-брюкке лъэмыжым Берлин и гъунэхэм пещIэ Потстдам и Iэшэлъашэхэр. Ауэ ар, метрищэ хуэдиз и кIыхьагъми, цIэрыIуэ зыщIар мыбы етIощIанэ лIэщIыгъуэм и зэхуэдитIым щекIуэкIа Iуэхухэрщ. Псоми щыщIидзар 1952 гъэм мазаем и 10-рщ. Абы щыгъуэм фIащащ «шпион лъэмыж».
Зи гугъу тщIы махуэм и пщэдджыжьым Хафель псым и IуфитIым къекIуэлIащ автомобиль щIэуфахэр. КъухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ абы къыщыIуашат американхэм Абель Рудольфу яцIыху совет тIасхъэщIэхыр, къуэкIыпIэмкIэ къащыпэплъэрт США-м и кхъухьлъатэзехуэ Пауэрс Фрэнсис Гэри.