Тхыдэ

 
Абыхэм ятеухуауэ къыдэкIащ икIи къыдокI тхыгъэшхуэхэр, романхэр, повестхэр. Курыт лIэщIыгъуэм щыIа мамлюкхэм я къэралыгъуэм и лъэщагъым, и ехъулIэныгъэ инхэм тетхыхькIэрэ, КъуэкIыпIэм и щIэныгъэлI цIэрыIуэхэр, къэхутакIуэхэр, тхыдэм елэжьхэр, географхэр мызэ-мытIэу къытеувыIахэщ икIи къытоувыIэ Мысырымрэ (Египет) Сириемрэ мамлюкхэм щаIэщIэлъам экономикэ псэуныгъэм, щэнхабзэм, гъуазджэм я лъэныкъуэкIэ абыхэм зыужьыныгъэ ин ягъуэтауэ зэрыщытам.

Курыт лIэщIыгъуэхэм къыщыщIэдзауэ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуауэ щытащ адыгэхэм я шуудзэр. Урыс офицер Торнау Фёдор (лъэпкъ-кIэ нэмыцэщ) 1864 гъэм итхыгъащ: «Венгрхэм я шуудзэм пэхъун щымыIэущ иджыри къэс зэралъытэр, адыгэ шуудзэр абы куэдкIэ йофIэкI.

Кавказым лъэпкъ зэщымыщхэм къахэкIа цIыху Iущ, зэчиифIэ куэд щыхьэщIащ. Апхуэдэ цIыху гъуэзэджэт, зэчиифIэт Симпсон Уильям - тхакIуэр, сурэтыщI Iэзэр, Инджылыз къэралым и лIыкIуэу 1853 - 1856 гъэхэм КъухьэпIэ Кавказым щыIа, зи тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэр, сурэт зэхуэмыдэхэр щIы­пIэм щыпсэу лIакъуэхэм тезыухуар.

1836 ГЪЭМ жэпуэгъуэ мазэм Лондон щежьэри, Шэрджэсым кIуащ «Вик­сен» кхъухьыр, шыгъу ишэри.

Кхъухьыр зейр зиус­хьэн Бёлл Джорджщ. Ар щэкIуэгъуэ мазэм и 25-м урысхэм Суджыкъу къалэ щаубыдащ, шэрджэсхэм шыгъу къахуи­шэну хуимытауэ жаIэри.

1864 гъэм накъыгъэм и 21-м дунейр уфауэ, кIагъэпшагъэу, къепсэпсауэу нэху щащ. ­Къуэбыдэ (Мзымтащхьэ, убых­хэм я лъахэм) щиувыкIа дзэм я гуфIэгъуэт: Кавказ зауэр иухат, абы и саулыкъукIэ Къуэбыдэ нобэ ­парад ще­кIуэкIынут.

«Сэлэтым  и  щIыхь» романым щыщ  пычыгъуэ

Хама къалэм и бэзэрыр мывэ сэрейкIэ къэщIыхьащ. Абы зы мы­вэ пхъэбгъу хэлъащ. Мывэ пхъэбгъум и щIыфэм тхыпхъэщIыпхъэ хьэлэмэтхэр телъти, арагъэнт ар хьэрыпхэм тхьэм и пащхьэм къи­кIауэ къыщIалъытэр. Зыми ищIэртэкъым ар къыздикIари тхыпхъэ­щIыпхъэ тезыдзари; хами трагъа­плъэртэкъым, езы хьэрыпхэм фIэ­кIа.

XVI лIэщIыгъуэм Польшэм къэбэрдей уэркъитху зэрыкIуэгъамрэ иужькIэ абыхэм я щхьэ кърикIуамрэ теухуа лэжьыгъэр зи IэдакъэщIэкIыр лыхь (поляк) тхыдэтх Грушницкий  Мартинщ. А тхыгъэр Иорданием щыпсэу ди хэ­куэгъу Жэмыхъуэ Амжэд зэридзэкIри, «Адыгэ псалъэм» тридзащ. Нобэ псалъэмакъым къыпещэ Германием къикIыжа, Мейкъуапэ щыпсэу еджагъэш­хуэ Едыдж Батырай.

Дуней псом щы­цIэрыIуэ щэнхабзэм и хъугъуэфIы­гъуэхэм «Адыгэ» фIэщыгъэр зыгуэркIэ епхауэ зэхэтхыху, абы щхьэусы­гъуэ хуэхъуам ды­щIэупщIэныр езыр-е­зыру пщэрылъ ­тхуо­хъу. Апхуэдэ зы щап­хъэщ адыгэ ма­къамэтх, ­УФ-м и къэрал саугъэтым и лау­реат Даур ­Аслъэн и фIыгъэкIэ хэIущIыIу хъуа, Австрием щыщ композитор цIэрыIуэ Штраус Иоганн ­(къуэм) и Iэдакъэ къы­щIэкIа «Шэрджэс маршыр».

Балакирев Милий (1837 - 1910) «Гуп лъэщ» («Могучая кучка») жыхуаIэ композитор зыбжанэм ящыщт, уеблэмэ я къызэгъэпэщакIуэу къэп­лъытэ хъуну. Адыгэ пшыналъэхэм зыкIи емыщхь абы и композитор лэжьыгъэхэр ди дежкIэ гъэщIэ­гъуэн зыщIыр абы «Ис­лъэмей» зыфIища и ма­къамэращ.