Иужьрей илъэсхэм щIыуэпсым хьэдэгъуэдахэу зыкъызридзэкIри, зэрыщымытауэ зыкъыдигъэлъэгъуащ: Москва зэтезыкъута борэнхэр, гъэмахуэкум Мурманск щIэзыхъума уэсыр, машинэхэмрэ унащхьэхэмрэ зэхэзыкъута уэр, къалэхэмрэ къуажэхэмрэ зылъэса уэшх зэпымыухэр, Алтай щIыналъэм къыщепща жьышхуэхэр, Америкэм и зы щIыналъэ псо зысыжа мафIэсыр, щIы щхьэфэр щIыпIэ-щIыпIэкIэ зэгуэзытхъа щIыхъейхэр… ЦIыху цIыкIур игъэгужьеят щIыуэпсым къыщекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэм. Уеблэмэ языныкъуэ щIэныгъэлIхэм хуагъэфащэрт «дуней къутэжыгъуэр» къэблэгъауэ.
Nature Communications журналым иджыблагъэ къытехуащ Лъэпкъ Аэрокосмическэ IуэхущIапIэм игъэхьэзыра тхыгъэшхуэ. Абы зэрыжиIэмкIэ, илъэсипщI хуэдэкIэ щIидзэнущ зэи мыувыIэжыну уэшхыр. Ар пэжмэ, зэман хьэлъэхэр къытпэщылъщ. НАСА-м и лэжьакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, метеорологхэм щыуагъэшхуэу ящIэ дунейм и щытыкIэр щаджкIэ, тропикэм къыщхьэщыт пшэ Iувхэр мащIэ зэрыхъум гу зэрылъамытэр, мыхьэнэ зэрырамытыр.
Нэхъ гурыIуэгъуэу жыпIэмэ, зэмыпычу гъэмахуэ здэщыIэ тропикым кIэщI-кIэщIурэ уэлбанэшхуэхэр къыщохъу, армырмэ, дыгъэм исыжынущ. Дызытепсэлъыхь пшэхэр а щIыпIэ жыжьэхэм мащIэ щыщыхъукIэ, гурыIуэгъуэщ уэлбанэри нэгъуэщI щIыналъэхэм зэрыIэпхъуэр, здэIэпхъуами зэи щамылъэгъуа уэлбанэу къызэрыщешхыжыр. А псори къызыхэкIыр ЩIым и температурэр зэрыдэкIуейращ. Аращи, щIэныгъэлIхэм хуагъэфащэ дяпэкIэ уэлбанэ куэду щыIэну, ди гъащIэм зихъуэжыну, апхуэдиз уэшхым насыпыншагъэ куэд къыдэкIуэну.
Иужьрей илъэс 40-к1э ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм ириплъэжа нэужь, Америкэм и щIэныгъэлIхэм къахутащ тхылъ лъапIэхэм къыхэщыж Псыдзэшхуэм къытригъэзэнкIэ шынагъуэу. Пэжщ, абы тафэр зэрыщыту щIимыхъумэнкIэ хъунущ, ауэ иджыпсту тцIыху хадэхэкI, пхъэщхъэмыщхьэ куэд дэкIуэдынущ.
Псалъэм папщIэ, кIэртIоф хэзысэхэм фIыуэ ящIэ, абы псыр ебэкIмэ, зэрыфыр. Ауэ, щIэныгъэлIхэм жаIэр пэжмэ, хадэхэкIым и закъуэкъым, атIэ гъавэри кIуэдынурэ, тропикым щыпсэухэм я шхэкIэм техьэнущ мыдрей щIыналъэхэм щыпсэухэри.
Ар, ди гуапэ зэрыхъунщи, щIэныгъэлIхэм я гугъэ къудейуэ аращ. НэгъуэщI еджагъэшхуэхэм жаIэр аракъым – мы лIэщIыгъуэм и кIэм Дыгъэр гуащIэIуэ хъууэ, цIыхухэм я зэхуэдитIыр хуабэм иукIыну хуагъэфащэ. Псом хуэмыдэу, гугъу ехьынущ тропикым щыпсэухэр. Псалъэм папщIэ, 1995 гъэм зэи къэмыхъуауэ ЩIым и температурэр дэкIуеят. Абы щыгъуэ Чикаго щыпсэу цIыху 740-рэ хуабэм иукIауэ щытащ. 2003 гъэм - Париж цIыху мини 5, 2010 гъэм - Москва цIыху мини 10 щылIащ хуабэр яхуэмышэчу.
Пэжщ, иужьрей зэманым дунейм зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщокIуэкI, ди жагъуэ зэрыхъунщи, щIагъуэкъым ар. Иужьрей илъэси 5-м дунейм щIыпIэ-щIыпIэкIэ щыIа хуабэм хуэдэ зэи ялъэгъуатэкъым цIыхухэм. Псалъэм папщIэ, алъандэрэ Японием щацIыхуакъым градус 31-р. Абы къыхэкIыу, зы тхьэмахуэм къриубыдэу сымаджэщым щIэхуауэ щыта цIыху 450-м и зэхуэдитIыр лIат.
КъищынэмыщIауэ, бадзэуэгъуэ мазэм Сыбырым градус 35-рэ щыIащ, Азие КурытымкIэ хьэуа пщтыр кърихьэкIри. Испаниери аращ, зэи къэмыхъуа хуабэ – градус 43-рэ – щагъэунэхуащ. Индиер нэхъ шынагъуэжщ – абыхэм я термометрхэм тхьэмахуищкIэ къагъэлъэгъуащ градус 47-рэ! Зэи къэмыхъуа жьэражьэм и Iэужьу а къэралым щыпсэу цIыху 500 лIащ, цIыху мелуан 330-рэ псыншэу къанэри, гугъу ехьащ.
Аращ ди насыпым къихьари, цIыхур щIыуэпсым щыщымысхьыж, ириха лейм и зэран къыщекIыж лъэхъэнэм дыхиубыдащ. Къытпэщылъым и пэжыпIэр зы цIыхуми жиIэфынукъым, дунейм зэрызыкъридзэкIынур къыпхуэщIэнукъыми. Хуабэм дисыжынуми щIыIэм диукIынуми къэщIэгъуейщ, ауэ хьэкъщ – щIагъуэкъым къытпэщылъыр. Ди ЩIыр Дыгъэм зэрисыжынур жызыIэ щIэныгъэлIхэм къызэрабжамкIэ, 2046 гъэм Пекинрэ Нью-Йоркрэ цIыху щыпсэужынукъым, хуабэр яхуэмышэчу дэIэпхъукIынущи, 2063 гъэм ар дыдэр и натIэ хъунущ Москваи.
Метеорологхэм къызэрахутамкIэ, дяпэкIэ гъэм и зэманхэр зэрыщытын хуейм хуэдэу зэблихъу мыхъуу, хуабэр хуабэIуэу, щIыIэр щIыIэIуэу щытынущи, а гугъуехьхэм захуэдгъэхьэзырыну и чэзущ.
