Дыщыпсэу планетэр къызэрыунэхурэ блэкIа зэманыр сыхьэт 24-рэ фIэкIа мыхъу жэщ-махуэу къызыщыдгъэхъумэ, уахэм къыщыддекIуэкI Мазэр иджырей щытыкIэм ихьэу щызэпцIыжар ЩIыр къызэрыунэхуу дакъикъи 10 дэкIа иужькIэщ – аращ, астрономием ирилажьэхэм къызэрабжамкIэ, а тIум я зэхуакум ныбжьу дэлъыр.
Физикэ щIэныгъэм къызэригъэувымкIэ, хьэршым итлъагъуэ вагъуэ нэхъ ин дыдэхэм я деж къыщыщIэдзауэ (ди Дыгъэри абыхэм яхэту), планетэхэм, абыхэм я гъуэгуэгъу спутникхэм, мыдрейуэ, метеоритхэмрэ мывэ скъар тыкъырхэмрэ я деж щиухыжу, зыр адрейм зыщIешэ, я зэхуаку «къыдэхутэ» гравитацэ губгъуэм уахэм къыщагъэхъу зэпекъу къарухэм я «фIыгъэкIэ». Ауэ щыхъукIи, ахэр псори зыгуэркIэ зэпхащ икIи зэпыщIащ.
Апхуэдэу, ди планетэм пкърыт магмэм щIы щIагъым зэпымыууэ зыщегъазэ, и зы Iыхьэр Мазэм нэхъ пэгъунэгъуу, адрейр нэхъ пэжыжьэу зэрыщытым къыхэкIыу. Хуабэрэ ткIуаткIуэу ар лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу къыщIызэтенари аращ - зэрызыщигъэхъейм и фIыщIэщ. ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIи, арагъэнущ ЩIы Хъурейм къыщыунэхуа гъащIэм зыщиужьынымкIи лъабжьэ быдэ щигъуэтынымкIи шэсыпIэ нэхъыщхьэу къэувар.
Махуэ 1000-р тхуэшэчынут?
Мазэр ди планетэм ауэ сытми къыдэщIыгъу мывэ скъар абрагъуэкъым. АтIэ, еджагъэшхуэхэр зэрегупсысымкIэ, ар димыгъусатэмэ, дыщыпсэу ЩIы Хъурейм иIэнур нэгъуэщI теплъэт, уеблэмэ гъащIэу дызэсэжари къыщымыунэхуххэнкIэри хэлът.
АдэкIэ декIуэтэкIынщи, Мазэр уэгум имытыххамэ, ди планетэм жэщхэр, иджыпсту зэрыщытым хуэмыдэу, куэдкIэ нэхъ пхыплъыгъуейуэ псэми къытехьэлъэу щытынут. ЩIы Хъурейр зи хэщIапIэ псэущхьэхэм (дэри абыхэм дахэту) вындым хуэдэу дызыкIуэцIрымыплъыф жэщым зыгуэрхэр щытлъагъун папщIэ, ди нэхэм, дызэрыпэмыплъауэ, ямылейуэ заужьынут. Хэт ищIэрэ, абы щыгъуэ электроуэздыгъи къамыгупсысынкIи хъунт.
НэгъуэщI лъэныкъуэкIи дыкъыщеплъынщи, ди планетэм къыщхьэщыт къэщIыгъэ абрагъуэм дунейпсо хым и псыр и пIэм къришу зэрызэригъакIуэм къыдэкIуэу, езы ЩIы Хъурейм чыным хуэдэу и зыгъэджэрэзыкIэми (и джэлэсым и хъуреягъкIэ) кIэригъэхуащ, нобэр къыздэсми тIэкIу-тIэкIуурэ хегъэщI, нэхъ пыухыкIауэ къыжытIэнщи, илъэсищэм къриубыдэу зы микросекундкIэ. Абы къикIыр аращи (щIэныгъэлIхэм къызэрабжымкIэ), илъэс мелуанхэм я кIуэцIкIэ Мазэр къыддемыкIуэкIатэмэ, жэщ-махуэм сыхьэти 8 фIэкIа и кIыхьагъынутэкъым, илъэсыр махуэ 1000 ирикъунут.
Ауэ щыхъукIи, апхуэдиз псынщIагъэ зиIэу и джэлэсым екIэрэхъуэкI ЩIы Хъурейм и щхьэфэм, фIэкIыпIэншэрэ Iэмалыншэу, жьапщэ инхэм зэпымыууэ зыкъыщаIэтынут, хыр ямылейуэ къыщыукъубеинут. КъызэрыбгурыIуэ хъунумкIи, ар ди планетэм мы зэманым тепсэукI псэущхьэхэм я нэхъыбапIэм яхуэхьынутэкъыми, ящыщ куэдыр къыщымыунэхуххэнкIэри хэлът.
И ныбжьым «зрагъэхъуэжами»
Германием и Мюнстер къалэм дэт университетым и къэхутакIуэхэмрэ Кёльн щыIэ Нэмыцэ аэрокосмос центрым уафэщIхэр джынымкIэ и геофизикхэмрэ математикэ щIэныгъэм и IэмалыщIэу къагупсысам иригъуэза иужь, ЩIы Хъурейм къыдэгъуэгурыкIуэ Мазэм и ныбжьыр алъандэрэ къызэралъытэу щытам нэхърэ илъэс мелуан 85-кIэ нэхъ мащIэу къыщIрагъэдзыжащ. Абы теухуа тхыгъи къыщахьащ Science Advances журналым.
АтIэми, зи гугъу тщIы IэщIагъэлIхэм Мазэм и къэунэхукIэ хъуам зэреплъу щытам зэхъуэкIыныгъэ гуэри халъхьакъым. Нэхъапэхэми хуэдэу, мы зэманми щIэныгъэлIхэр зэрегупсысыр аращи, ди планетэм ещхьу, абы къыдэгъуэгурыкIуэ уафэщIри ткIуаткIуэ щытыкIэм икIыу, жыпхъэ быдэ иIэу щызэпцIар илъэс меларди 4,51-кIэ узэIэбэкIыжмэщ, къыщыунэхуари а лъэхъэнэ жыжьэхэм къыпэгъунэгъурэ хуабжьагъ зэрихьэу хьэршым къыщызылъэтыхьа Тейя уафэщIыр ЩIы Хъурейм узижагъуэну къыщыжьэхэуа иужькIэщ.
КъэхъукъащIэ шынагъуэм а планетэхэм ткIуаткIуэ щытыкIэм итрэ къыщызэщIэплъауэ (магмэ) къагуигъэхуа я Iыхьэ абрагъуэхэм уэгум зыщызэрашэлIэжри, ЩIы Хъурейм нобэр къыздэсым къыдэгъуэгурыкIуэ Мазэр къагъэщIащ. И ныбжьыр щIэрыщIэу къыщапщытэжым, щIэныгъэлIхэм къахуэщхьэпащ магмэр ткIуаткIуэ щытыкIэм къикIыу щызэпцIыжкIэ, и кIуэцIым къыщекIуэкI Iуэхугъуэхэм я хуабжьагъыр зыхуэдизыр нэхъ гурыIуэгъуэ къащызыщI математикэм и IэмалыщIэу компьютер технологиехэм тещIыхьахэр.
