Къаныкъуэ Заринэ и «Iуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романым и редакторщ ХьэцIыкIу Рае. Тхылъым теухуауэ абы къигъэлъэгъуа гупсысэхэм куэдым гу лъыуагъатэ. ГъащIэм къыщыув упщIэ куэдыр щызэпкърыха романым Рае щытотхыхь тхылъым и пэщIэдзэм. Абы щыщ Iыхьэ къытыдодзэ.
Дыщысабийм ди фIэщ хъурт мэгъу, уд, шейтIан, алмэстыхэр зэрыщыIэр. Ахэр зыхэт таурыхъхэр дызыхалъхуа дунейм имыхамэут дызэреплъыр, сыту жыпIэмэ, абы щызекIуэри дэ дызыщыгъуазэ щытыкIэхэрат: ныбжьэгъуфIхэр, ныбжьэгъупцIхэр, гузыхэщIэ зэмыщхьхэр, адэ-анэ, анэкъилъху лъагъуныгъэ, хэти яку къыдэхъуэфыну гурыщхъуэ, къабзагъэм къыхэкIа сабий зэхэщIыкI… ЦIыхур нэхъ балигъ хъуху «псэуныгъэкIэ» дызэджэм зэщIещтэри, гупсысэмрэ зыхэщIэныгъэмрэ къриубыдэжыр «тшхын, тщIэн дгъуэту дыпсэун» папщIэ дызыхуейращ. Ауэ сыту фIы а сабиигъуэм къыхэдна «щэхухэм» я щхьэтепхъуэр тезых тхакIуэ къыкъуэкIыу, тхылъ напэкIуэцIхэм деж нэхъ мыхъуми, диIа фIэщхъуныгъэхэм дыщыхишэжыр… Апхуэдэщ Къаныкъуэ Заринэ и «Iуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр. КъыпхуэмыIуэтэнумрэ дызэсэжамрэ зэригъэзэгъащ – магиемрэ реализмымрэ. ЩыIэр, къэхъугъэхэр щыIэн хуейм ирешалIэри пещIэ, блэкIамрэ иджыреймрэ зэхуегъазэ, лIахэмрэ псэухэмрэ зэIуегъащIэ, акъылым къыхуэмыубыдыж щэхумрэ гъащIэм дызригъэсэжамрэ зы сурэту зэхеухуэнэж, уеблэмэ зэхегъэшыпсыхьыж.
Къаныкъуэм и романым лъабжьэ хуэхъуар цIыху псэукIэ-зэхэтыкIэмрэ абы къыдэкIуэ Iуэхугъуэхэмрэщ. ТхакIуэм къеIэт цIыхур къызэригъэщIрэ къыфIэIуэху, щыIэхуи къыфIэIуэхуну, зэгупсысыну, жэуап къызыхуилъыхъуэну упщIэхэр: унагъуэ ухуэкIэ, ныбжьэгъу IыгъыкIэ, гурыщхъуэ зыхэмылъ лъагъуныгъэ, зауэ, мамырыгъэ, щхьэзакъуэ насыпыр цIыхубэ насыпым зэрепхар… А упщIэхэр къэзыгъэхъу икIи и жэуапым лъыхъуэж лIыхъужьхэр Iуоуэ нобэрей цIыхум дежкIэ щэху, мыгурыIуэгъуэ гуэрхэм, ауэ, гъэщIэгъуэнращи, зыпэмыплъа, зыгъэшынэ е зыгъэундэращхъуэ гуэру къащыхъуркъым ар, я гъащIэм щыщ налъэ гуэру, егъэлеяи хэмылъущ къызэралъытэр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэу романым щымыгъэува магиер – мэгъугъэр – толажьэ щызэблэкI Iуэхугъуэхэр зэпкърыха хъуным, лIыхъужьхэм я щытыкIэмрэ зэхэщIыкIымрэ IупщI щIыным. УтхакIуэу а псор зэбгъэкIуныр, зэбгъэзэгъыныр, еджэм егъэлея химылъагъуэу зэхэбгъэзэгъэныр, нэхъыщхьэращи, купщIэкIэ щыз пщIыныр езыр мэгъугъэщ. Ари гъэщIэгъуэнщи, пасэм нартхэм дуней къэхъукъащIэхэм я къежьапIэр, щхьэусыгъуэр зыхэпсэукI дунейм ирагъапщэурэ зыгурагъаIуэу щытамэ, иджы, «Iуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романым зэрыщытлъагъущи, зыхэпсэукI дунейр къагурыIуэнымкIэ тхакIуэм тегъэщIапIэ ещI абы къыпэщыт нэгъуэщI дуней, а дунеитIым я зэпылъыпIэр къелъыхъуэ, зэхыхьэ-зэхэкIыу зэрыщыт ныбзхэр къехутэ. Абы къикIращи, Iуэхугъуэ куухэр зэпкърыха хъунымкIэ магиер Iэмэпсымэ ещI.
Къаныкъуэ Заринэ и лIыхъужьхэр дунеитIми щопсэу: зэрынэрылъагъум папщIэ пэжу ди фIэщ хъумрэ дызэрыщымыгъуазэм папщIэ мэгъугъэм хэдбжэмрэ. ДунеитIри я гъащIэм щызэхэтщ, зыр адрейм хэбла-хэухуэнауэ, зым и лъабжьэр адрейм щыхэщIауэ. Ди нэгу щIокI дунеитIым я зэпылъыпIэм лIыхъужьхэр мызэ-мытIэу къызэрыщыхутэр, адрей дунейм и лъабжьэр абыхэм я гъащIэм куууэ зэрыхэкIар: Улэ уд зэхуэсым макIуэ, езыр зыхэпщIа гуащIэ фIыцIэм и пхъур щихъумэну хуейщи, ягуроIуэ, езым зарет; Майе цIыхум ямыцIыху гуащIэ щызекIуэ бгъуэнщIагъым макIуэ, блыным кIуэцIрокIри къегъэзэж, абы кърикIуахэм дихьэхауэ зыщигъэгъуэзэнущ щIэджыкIакIуэм; Iэдэм хузэфIокI адрей дунейм и щIэплъыпIэм нэсыну, абы хэбэкъуэну, и кIэм нэс къемыхъулIами; алмэсты къэзылъыхъуэу Мэзкуу къикIа урыс цIыхубзми и нэгу щIэкIхэри махуэ къэс гъащIэм дызыщримыхьэлIэщ. А псом егъэлеярэ фIэщхъугъуейрэ хэмыт хуэдэущ тхакIуэр зэрыхущытыр, щIэджыкIакIуэри апхуэдэу зэтреублэ: мэгъугъэ зэрыхэтыракъым дгъэщIэгъуэн хуейр, ар щIыхэтымрэ щIагъыбзэ щIэлъымрэщ. Апхуэдэущ тхакIуэм къызэрехъулIэр жылэ зэхэтыкIэм, цIыху къэс и щыIэкIэм, лъэпкъхэм я къэгъуэгурыкIуэкIэм я ныбзхэр къигъэлъэгъуэныр.
Къаныкъуэм и романыр нэхъ зыхиубыдэнур 2000 гъэхэм литературэм епхауэ къыхагъэщхьэхукIа метамодерн лIэужьыгъуэр арагъэнущ. Къэралыр зытета гъуэгур цIыхум зыхащIэу щихъуэжа лъэхъэнэм пэжыгъэ къэлъыхъуэныр, цIыху къэс и щхьэпагъыр, лейуэ дунейм зэрытемытыр зыхищIэныр, ауэ жылагъуэм пэмыувыныр щытыкIэ нэхъыщхьэ зэрыхъуар а фIэщыгъэмкIэ къэгъэлъэгъуа хъуат. А лъэхъэнэм къыдэуша гупсысэхэр армырауэ пIэрэ жызоIэ романым и купщIэри и зэхэлъыкIэри къызыдэкIуар: дызытет дунейр хьэлъэ хъуащ, цIыхур зэса щыIэкIэр къутащ, здигъэзэнур зыми къригъэлъагъуркъыми, и щхьэри и псэри фIокIуэд, ауэ гугъэр кIуэдын хуейкъым; дунейм щызокIуэ нэхугъэ къызыпих гуащIэ гуэрхэр, пэжым тетхэм, фIы зи гурылъхэм дэIэпыкъуу. Нэм илъагъу закъуэмрэ къупхъэ пыухыкIам итын хуейуэ ягъэса цIыхум и къэухь зэпэзэвымрэ фIэкIа щымыIэу щыткъым, щыIэщ дуней зэмыщхь, зэпыхьэпIэ яIэрэ зым уикIыу адрейм утехьэ хъууэ, а «адрейм» Iущагъ, щIэныгъэ къыщыбгъуэтыфу. Зы дунейм зыщихъуэжым, къалъыхъуэ адрейр.
АтIэ гупсысэкIэкIи лъэкIыныгъэкIи зэмыщхь цIыху цIыкIур зытекIута дунейр сыт хуэдэу дигъэлъагъурэ Къаныкъуэ Заринэ? Романым дащыхуозэ лъэхъэнэжьым и кIэух зэхэзэрыхьам хэпсэукI цIыху къызэрыгуэкIхэм, унафэ тIэкIу зыIэщIэлъхэм, къуажэхэм я теплъэм гу лъыдегъатэ, къалащхьэми дыщегъэгъуазэ. Абы къыхохьэ мэгъугъэр, адрей къэхъу псоми къыдэкIуэ хуэдэу, ауэ псоми гу зылъамытэу, я нэкIэ ямылъагъуу. ТхакIуэр хущIэкъуркъым а мэгъугъэмкIэ и романыр топышэ къэуа ищIыну: къыгуроIуэ къару зэмыщхьхэр щызэблэкI дуней зэмыщхь зэрыщыIэр. Сюжетым сыт хуэдэу зимыгъазэми, тхакIуэм и къэIуэтэкIэр зэрызэхэщIыкIыгъуэщ, зэрымамырщ. КъыжыIэпхъэщ мэгъугъэкIэ узэджэну романым дызыщрихьэлIэр IуэрыIуатэу лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэу зэрыщытыр: джэду зызыщIыф уд фыз, уд зэхуэс, пэшэгъу, алмэсты… Абы къыщIыгъуащ щIэныгъэм пыщIахэм я дуней лъагъукIэ: хэти здэмыкIуэфын дуней телъыджэ щыIэщ, цIыхур жэнэткIэ зэджэм хуэдэу, ауэ ар къэзыгъуэтыфынур гурэ псэкIэ къабзэрщ, зи щIэныгъэр абы нэсаращ. А щIыпIэр куэдым зэрахъуэпсапIэр къыхощ Хэку зауэшхуэм щыгъуэ Iуащхьэмахуэ лъапэ нэмыцэхэм щрагъэкIуэкIа къэхутэныгъэу романым къыхэщыжым. А дунейм и щIыхьэбжэр фашистхэм къахутэныр пцIыт, сыту жыпIэмэ, хъыбархэм къызэрыхэщымкIэ, зи гур екIэ гъэнщIахэм, лъы зыгъажэхэм ар зэи яхузэIукIынутэкъым. Романым урешалIэ гупсысэ пыухыкIам: узыхущIэкъур къохъулIэн папщIэ уи гупсысэкIи Iуэху блэжьи къабзэу, пэжым утету, узыхущIэкъур цIыхум я щхьэпагъ зыхэлъу щытын хуейщ. ЩIы хъурейм щытепщэну хущIэкъу, абы щхьэкIэ адрей дунейм щызекIуэ гуащIэр къэзыгъэсэбэпыну зи гуращэм ар къехъулIэнутэкъым.
«Iуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр зэрытха бзэ гурыIуэгъуэмрэ сюжет гъэщIэгъуэнымрэ къэплъытэмэ, зи щIалэгъуэми зи ныбжь кIуэтами ягу нэсын тхылъщ.
