Лондон щыпсэу адыгэ бзылъхугъэ цIэрыIуэ

Лондон щыпсэу адыгэ усакIуэ цIэрыIуэ, Урысей Федерацэм, Дуней псом я ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэхэм хэт, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэ­жьакIуэ, филологие щIэныгъэхэм я доктор, Сочэ къалэм дыгъэгъазэм щекIуэкIа ЕтIуанэ дунейпсо кинофестивалымрэ SIFFA киносаугъэтымрэ къы­зэзыгъэпэща икIи абы и президент хъуа, литературэмрэ кинематографиемкIэ дунейпсо саугъэтхэр, медалхэр, щIыхь тхылъхэр зыхуагъэфэща, зи ­киносценарийхэмрэ художественнэ фильмхэмрэ дунейпсо ­кинофестивалхэм я дамыгъэ ­нэхъыщхьэхэр зыхуагъэфэща усакIуэ, зэдзэкIакIуэ, журналист, продюсер, ЩIДАА-м и академик Бэлагъы Любэ Хьэзрэталий и пхъум и ныбжьыр мазаем и 7-м илъэс бжыгъэ дахэ ири­къуащ.

Бэлагъы Любэ Дзэлыкъуэ ­районым хыхьэ Каменномост (Къармэхьэблэ) къуажэм 1968 гъэм къыщалъхуащ. КъБКъУ-м и тхыдэ-филологие факультетыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, ар Ломоносовым и цIэр зэрихьэу Москва дэт къэрал университетым журналистикэмкIэ и факультетым щеджащ икIи и кандидат лэжьыгъэр абы щыпхигъэкIащ. Профессор Надъярных Нинэ и нэIэ щIэту Бэлагъым итхащ «Хэхэс адыгэхэм я литературэр» монографиер икIи и доктор диссертацэр Урысейм ЩэныгъэхэмкIэ и академием щыпхигъэкIащ. Бэлагъыр щеджащ Оксфордым фильм техынымкIэ щыIэ къудамэми. Ар щылэжьащ Лъэпкъ щIэныгъэхэмкIэ Москва щыIэ институтым.
Литературэмрэ щэнхабзэмкIэ дунейпсо саугъэтхэм я лауреат зыбжанэрэ хъуа Бэлагъым и тхыгъэхэм адыгэ тхыдэм увыпIэфI щаубыд. ЩIэныгъэ, литературэ журнал зэмылIэужьыгъуэхэм къы­техуащ абы и Iэдакъэ къы­щIэкIа публицистикэ, щIэныгъэ лэжьыгъэ 60-м щIигъу. Ап­хуэ­дэхэщ Горький Максим и цIэр зэрихьэу Дунейпсо литературэ­хэмкIэ институтым, ЩIыуэпс, щэн­хабзэ хъугъуэфIыгъуэхэмкIэ, культурологиемкIэ РАН-м и институтым я щIэныгъэ къыдэкIы­гъуэхэр. Инджылызым и къалащхьэм дэт SOAS университетым кавказоведенэмкIэ (адыгэбзэ, адыгэ литературэ, адыгэ философие) и къудамэм инджылызыбзэкIэ щригъэджащ. Ар жыджэру хэтщ анэдэлъхубзэр хъумэным, зегъэужьыным теухуа дунейпсо конференцхэм. Бэлагъы Любэ «ЩIэплъыпIэ» альманахым и редактор нэхъыщхьэщ. Абы къы­зэрегъэпэщ литературэмкIэ, макъамэмкIэ дунейпсо зэпеуэхэм я къэп­щы­такIуэ гупхэр. 2014 гъэм макъамэмкIэ Лондон щекIуэкIа «Альбионым и вагъуэ­хэр» зэ­хьэзэхуэм, 2012 гъэм Монакэ щыIа «Ме­лыIыч» дунейпсо кинофестивалым я къэпщытакIуэ гупхэми хэтащ.
Любэ и ныбжьыр илъэсий хъууэ арат и сабий усэхэр район газетым къытехуэ щыхъуам. Абы къыхуагъэфэщащ КъБР-м ЩэнхабзэмкIэ и фондым тхакIуэ ныбжьыщIэхэм папщIэ иригъэкIуэкIа зэхьэзэхуэм и саугъэтыр. Ап­хуэдэу «Адыгэ псалъэ» газетымрэ Дунейпсо Адыгэ фондымрэ я ­саугъэтхэми я лауреатщ. Бэлагъым и Iэдакъэ къыщIэкIащ тхылъ хьэлэмэт куэд, усэу тха романхэр, литературэ тхыгъэ щхьэ­хуэхэр. «Къудамэ закъуэ» зыфIища, Лермонтов Михаил хуэгъэза усэр зи пэублэ и япэ тхылъыр 1991 гъэм дунейм къытехьащ. Ар тхылъ тедзапIэм усакIуэм щихьам и ныбжьыр илъэс 16 къудейт зэрыхъур. Абы къыкIэлъыкIуащ и усэ тхылъ зыбжанэ. Апхуэдэхэщ «Мывэ сэрей» (1997 гъэ), «Дыгъэм и гъуэгу» (2000 гъэ), «Сэ Тхьэ сызэрелъэIур адыгэбзэщ» (2002 гъэ), «ГъэунэхупIэ» (2008 гъэ), «Гуащэнэ» (2005 гъэ), «Царская любовь» (Москва, 2007 гъэ), «Уиндзэр и уэшх щхъуафэхэр» (2015 гъэ) тхылъхэр, нэгъуэщI­хэри. Любэ Лондон щыпсэуа илъэс­хэм итха, иужьрей илъэсипщIым и Iэдакъэ къыщIэкIа усэхэр щызэхуэхьэса «Сэ тхьэ сызэрелъэIур адыгэбзэщ» тхы­лъым папщIэ «Дунейм и цIыху» щIыхьыцIэр къыфIащащ. Хамэ къэрал куэдым щызэбгрыдза ­хъуа адыгэхэм я дамыгъэ хъуащ а къыдэкIыгъуэр. А лэжьыгъэр Бэ­лагъым и дежкIэ лъапIэ дыдэщ, усакIуэм и гъащIэм мыхьэнэшхуэ щызиIэ цIыхухэм, фIыуэ илъагъу и лъэпкъэгъухэм ятеухуащи. Абы и усэхэр урысыбзэкIи, инджы­лызыбзэкIи, хьэрыпыбзэкIи зэра­дзэкIащ. И тхылъхэр къыщы­дэ­кIащ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм, Великобританием, Чехием, Ис­панием, Тыркум, Иорданием, ­КъуэкIыпIэ Гъунэгъум хыхьэ нэ­гъуэщI къэ­ралхэм. Любэ и усэхэм лъагъуныгъэри, философиери, лъэпкъ тхыдэри щызэхэухуэнащ.
- Бэлагъы Любэ хуабжьу ещхьщ и усэхэм. Абыхэм къыхощ Къармэхьэблэ къэбэрдей жылэжьым къыщалъхуа пщащэм и гурыщIэ куухэр. УсакIуэм щыгъуазэ ды­хуещI зыми емыщхь и лъэпкъ ­дахэм къикIуа гъуэгуанэ гугъум, ­дуней псом тепхъауэ псэу адыгэ­хэм я гукъеуэхэм, псэукIэм. Хамэ щIыналъэм щыпсэу усакIуэр Къэ­бэрдейм хуозэш, ар зэи щы­гъупщэркъым, абы йопщIыхь. И адэ-анэм, и дэлъхухэм яхуитха усэхэм Любэ сабиигъуэм яшэж, псэкIэ фIыуэ илъагъухэм тхьэ ­яхуолъэIу. Адыгэ бзылъхугъэм и гурылъхэр зэм IэфIщ, зэми дыджщ, - жеIэ «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
Ди республикэм, Урысейм я мызакъуэу, Бэлагъым и усэхэр хамэ къэралхэми хэIущIыIу щыхъуащ. Псом хуэмыдэу ахэр адыгэхэм нэхъ тпэгъунэгъущ. Любэ и усэхэм куууэ къыщигъэлъэгъуащ и лъэп­къым хуиIэ лъагъуныгъэ къабзэр. Аращ адыгэм къыдекIуэкI хъу­гъуэфIыгъуэхэр тхъумэну тхылъеджэхэр дыкъыщIыхуриджэри. А псом къыдэкIуэу Любэ и усэбзэр щIэщыгъуэщ, удэзыхьэхщ.
- Дэнэ щIыпIэ сыщыпсэуну къыс­хуихуами, адыгэбзэкIэ сытхэн зэи щызгъэтакъым. Ар къы­зыхэкIыр, дауи, сыщалъхуа хэкум сызэрыхуэзэшрагъэнщ. Сы­щы­адыгэ усакIуэкIэ, сыкъызыхэкIа лъэпкъым и макъыу сыщыщыткIэ, абы сытетын хуейуэ къызолъытэ. Дуней псом щызэбгры­дза хъуа си лъэпкъэгъухэр къэрал 54-м зэрыщыпсэур адыгэм и тхыдэм щыщ Iыхьэщ. XI лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ ди лъэп­къыр зэпымыууэ Iэпхъуэшап­хъуэм, зауэхэм хэтащ. Зыплъы­хьакIуэ щIыналъэ куэдым - Тыркум, Сирием, Израилым, Европэм хыхьэ къэрал зыбжанэм - сыщыIэну къыщысхуихуэм, хамэ щIы­пIэхэм къыщалъхуа хэхэс адыгэ­хэм я гъащIэм щыгъуазэ сы­хъуащ. Жагъуэ сщымыхъуу къа­нэртэкъым абыхэм ящыщ куэдым зэрыадыгэр зэрызыхамыщIэр, уеблэмэ, зыщыщ лъэпкъым къы­хэкIауэ зэрызамылъытэжыр. Ауэ, щыIэщ литературэм, макъамэм, щэнхабзэм, гъуазджэм хэлъхьэ­ныгъэфIхэр хуэзыщIа хэхэс адыгэхэри. Къыздалъхуахэм, си лъэпкъэгъухэм, хэкум сыхуэзэш зэпытми, адыгэбзэкIэ усэ стхын зэрыщызмыгъэтыр насыпышхуэу къызолъытэ, - жеIэ Любэ.
Бзылъхугъэм IэщIыб ищIыркъым тхыдэмрэ IуэрыIуатэмрэ. Грозный Иван, пащтыхь гуащэ Марие, нарт гуащэ Сэтэней сымэ я деж къыщыщIэдзауэ иджырей цIыхубзым и шыфэлIыфэмрэ и дунеймрэ зи тхыгъэхэм щызэ­фIэувэ Любэ и гуащIэр инщ.
«Гуащэнэ» роман-драмэм къы­тращIыкIа спектаклыр Лондон урысыбзэкIэ щагъэлъэгъуащ. Ар теухуащ пащтыхь гуащэ, адыгэ хъыджэбз Марие (Гуащэнэ) и ­гъащIэм, XVI лIэщIыгъуэм Москва къэралыгъуэмрэ къэбэрдеипщымрэ яку дэлъа зэхущыты­кIэхэм, пащтыхь Иван IV-мрэ (Грозный) абы етIуанэ щхьэгъусэ хуэхъуа Мариерэ зэрызэдэп­сэуам.
- Си тхыгъэр зытеухуа лъэхъэнэм ехьэлIа архив дэфтэрхэр къэзгъэсэбэпурэ, лIыхъужь нэхъыщхьэр - илъэс 15-м иту Урыс къэралыгъуэм и пащтыхь гуащэ хъуа Марие - и хьэл-щэнхэр, илъэс 460-рэ и пэкIэ урысхэмрэ адыгэ­хэмрэ я зэпыщIэныгъэм щIэдзапIэ зэрыхуэхъуар, тхыдэр къэзгъэлъэгъуэжащ. А псом къы­дэкIуэу Марие си нэгу къызэрыщIыхьахэр си лэжьыгъэм хэз­гъэхьащ. Ар апхуэдизу спэ­гъунэгъу зэрыхъуар гъэщIэ­гъуэнщ, - пещэ Бэлагъы Любэ.
«Гуащэнэ» спектаклым и режиссёрыр Турчанинов Дмит-рийщ. Грозный Иван и ролыр актёр цIэрыIуэ, радиом и лэжьакIуэ Хилл Олег (лэжьыгъэр ягъэувыныр зи жэрдэмри аращ), ­пащтыхь гуащэ Марие и ролыр Сиринэ Еленэ, митрополит Макарий и образыр Сидорчик Олег сымэ ягъэзэщIащ. Артистхэм ­къалъыса ролхэр хъарзынэу къехъулIащ. Сценарийр режиссёр, тхакIуэ Къандур Мухьэдин итхащ, макъамэм елэжьар Къандур ­Алимщ.
«Любэ зэрыжиIамкIэ, спектаклыр ягъэувыным зэма­ныш­хуэрэ къару инрэ трагъэкIуэдащ. Ар япэу утыку къыщрахьам цIыху цIэрыIуэ куэд кърихьэлIащ. Псом хуэмыдэу Бэлагъым гуапэ щы­хъуащ спектаклым ехъулIэныгъэ ин къызэрыпэкIуар, абы еплъахэм ар къехъулIауэ къызэралъытар, ягу зэрыдыхьар, Урысейм, адыгэ лъэпкъым я тхыдэм, я щэнхабзэм зыхагъэгъуэзэну ­Iэмал зэраIар, зэхуэсахэм гъащIэм и лъапIэныгъэхэр - лъа­гъуныгъэр, зэгурыIуэныгъэр я ­нэгу зэрыщIэкIар, адыгэ хъы­джэбзым и хьэл-щэн дахэхэр телъыджэ зэращыхъуар. Дакъикъэ 45-рэ хъу теплъэгъуэр иджы ­Великобританием и къалэш­хуэхэм, Урысейм щагъэлъэгъуэну я мурадщ.
НэхъапэIуэкIэ пащтыхь гуащэ Марие щIэныгъэ бгъэдэмылъу, гъэсэныгъэ имыIэу ятхами, зэрытлъагъущи, Любэ и лэжьыгъэм къыхощ ар щIэныгъэ зиIэ, уэркъ хабзэм тету гъэсэныгъэ, хьэл-щэн дахэ зыхэлъа адыгэ хъыджэбзу зэрыщытар. Романыр инджылызыбзэрэ урысыбзэкIэ зэдзэкIауэ Урысеймрэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэмрэ къыщы­дэ­кIащ. Лондон и газетхэмрэ журналхэмрэ спектаклым теухуа тхыгъэхэр къытрадзащ, лэжьыгъэм и фIагъыр къалъытащ, псалъэ ­гуапэхэр хужаIащ.
Иджыблагъэ Сочэ къалэм ще­кIуэкIа дунейпсо кинофестивалым и нэгузыужь программэм хыхьэу утыку кърахьащ Бэлагъы Любэ и «Гуащэнэ» драмэм къы­тращIыкIа спектаклыр.
Фильм зыбжанэм я продюсерщ Бэлагъы Любэ. Апхуэдэхэщ дунейпсо саугъэтхэр зыхуагъэфэща «Пленница гор» (Урысей -­ Великобритание, 2004 гъэ), «Ангел» статуэткэр зылъагъэса «Черкес» (Урысей - Иордание, 2010 гъэ), «Любовь на фэйсбуке» (2013 гъэ), «THE SCENT OF INFINITY» (Лондон, 2015 гъэ) лэжьыгъэхэр. 2010 гъэм Монакэ щекIуэкIа «Ме­лыIыч» дунейпсо кинофестивалым Бэлагъым «Продюсер нэхъыфI» щIыхьыцIэр къыщыхуа­гъэфэщащ. Илъэситху дэкIри а зэхыхьэ дыдэм «Драмэ нэхъыфI» дамыгъэр къыщратащ, и киносценарийм папщIэ.
Бэлагъым и сценарийр зи ­лъабжьэ «Уэркъ пщащэ щIэп­хъуэжар» зи фIэщыгъэцIэ фильм трахащ. Лэжьыгъэм и продюсер хъуари езы Бэлагъыращ. Абы зи гугъу щищIыр Москва и мел­уанырыбжэхэм 90 гъэхэм я псэукIарщ. Фильмым къызэ­ры­щы­гъэлъэгъуамкIэ, лIыхъужь ­нэхъыщхьэр мелуанырыбжэм ­ипхъу щхьэкIэ, абы и псэр тыншкъым, загъэкъым.
Любэ къуитI - Алимрэ Къазбэчрэ - иIэщ. Абы и щхьэгъусэ тхакIуэ, режиссёр, продюсер, сценарист, макъамэтх Iэзэ ­Къандур Мухьэдин Иорданием къы­щалъхуащ икIи дуней псом щыпсэу адыгэ куэдым яцIыху. Адыгэ унагъуэ дахэр дэсщ инджылыз пащтыхь гуащэм и хэщIапIэ Уин­дзэр къалэм. Я къуэ Алим ныбжькIэ щIалэми, дунейпсо зэ­пеуэхэм я лауреат, скрипач цIэ­рыIуэ хъуащ. Языны­къуэхэр абы зэреджэр адыгэ ­Паганинищ. Абы къызэригъэпэщащ «Къандур» скрипкэ квар­тетыр. Къазбэч що­джэ Лондон дэт Харроу школ ­нэхъыфIым. Ар ­къаухащ Чер­чилль Уинстон, Байрон Джордж, ­нэгъуэщI цIыху цIэрыIуэ куэдым.
Къандур зэщхьэгъусэхэм лэ­жьыгъэ куэд зэдащIэ. Къапщтэмэ, Мухьэдин и «Легенда» ­романыр зэзыдзэкIар Любэщ. «Золотой орёл» киносаугъэтыр зы­хуэфащэу къагъэлъэгъуа «По­терянная в Чечне» фильмми ахэр зэде­лэжьащ. Мухьэдин филь­мым и режиссёр, сценарист ­хъуащ, макъамэр хуитхащ. Лэжьыгъэм и продюсерыр Бэлагъы Любэщ. Зэщхьэгъусэхэр ­фильмым гугъу дехьами, ар гъэ­щIэгъуэн, щIэщыгъуэ ящыхъуащ. Къищынэмы­щIауэ, Любэ и «Сэтэней» поэмэм Мухьэдин квартетрэ триорэ хуитхащ. Бэлагъым фIыуэ илъагъу а макъамэр, къыщалъ­хуа махуэм ирихьэлIэу, Москва и консерваторэм 1999 гъэм щагъэзэщIауэ щытащ.
И унагъуэкIи и лэжьыгъэкIи адыгэ бзылъхугъэ цIэрыIуэр адэ­к­Iи ефIэкIуэну дохъуэхъу!