ЩХЬЭЛ

Си къуэшхэу КIэрашэ Тимофейрэ Валерэрэ я фэеплъу

ДыщыцIыкIум ди адэ-анэм куэдрэ ди закъуэу пщIантIэм дыкъыданэн хуей хъурт. Илъэситху хъуа сэрэ зы илъэскIэ сэ нэхърэ нэхъыщIэ Вовэрэ нэхъыжьу дыкъагъанэрти, зи ныбжьыр илъэситIым нэса къудей Тимошэрэ илъэсым ит Валерикрэ дакIэлъыплъырт. ДакIэлъыплъри хэт ищIэнт, пщIантIэм ахэр дэмыпщын щхьэкIэ, я лъакъуэм кIапсэ кIыхь итщIэрти, езыхэми нэжэгужэу къапщыхьу, дэри щхьэхуиту дыджэгуу дыдэст.

Гъуэгум узэпрыкIмэ, ди унэм хуэзанщIэу щхьэлыжь гуэр щытт. Ар кхъухь хужьышхуэм нэхъ зэзгъэщхь абы щыгъуэм щыIэтэкъым. Чырбыш плъыжькIэ зэтралъхьами, илъэс куэдым къриубыдэу абы къыщIихуа хьэжыгъэ сабэм ар хужьыфэ ищIат. Щхьэлым и унащхьэм жьындухэр ист. Жэщ зэрыхъуу, жыг къудамэхэм къытетIысхьэрти, я джэ макъым нэхъ цIыкIухэр дызэбгригъэжырт, дыгужьеяуэ унэхэм зыщIэддзэжу. Ар ди анэм ищIэрти, дыщыхуэмыгъэбэяум: «Иджыпсту жьындухэр къэлъэтэнущ, щIэхыу фыгъуэлъи фыжей», - жиIэрти къытхурикъурт.

… А зэманым Къэбэрдей ЦIыкIум и Курп район псом зы щхьэл закъуэт щыIэри, ари ди къуажэм дэтрат. Гъунэгъу къуажэхэми, уеблэмэ нэхъ тпэгъунэгъу щIыналъэхэми (Осетие Ищхъэрэ - Алание, Ингуш республикэхэм) вы, махъшэ, шы, шыд зыщIэщIа гухэмкIэ къикIыурэ цIыхухэм я гъавэр абы щахьэжырт. Къэпхэр я плIэм илъу къуажэдэсхэм я нэхъыбэр щхьэлым къекIуалIэрт. Нэхулъэр къызэкIэщIитхъыу щыщIидзэ къудейм абыхэм я псалъэмакъымрэ шыхэм я щыщ макъымрэ дыкъызэщIигъэушырт, асыхьэтуи дыкъэтэджырт. Апхуэдэу нэхущым щегъэжьауэ, жэщыр хэкIуэтэхукIэ лажьэрт къуажэ щхьэлыр.

Щхьэл щIыхьэпIэм уфIэкIыну ухуиттэкъым (абдежт гъавэр къыщыIахыр), моторыр гъуахъуэу адэкIэ щылажьэрт, мывэ щхьэлым гуэдзыр, нартыхур, хьэр, хугур хьэжауэ къыщIигъэкIырт.

Щхьэлым щIэт хьэкушхуэм зэпымыууэ сэхураныр тезу текIутат, ар ягъэлыгъуэрти, дагъэр къыщIахужырт. Си Iум ноби итщ абдеж цIыкIухэм къыщытхуашийуэ щыта макIухуэ пщтырым и гурыхьагъыр. Хьэлыва IэфIыр уигу къигъэкIырт ар щыпшхкIэ… сыт хуэдэуи тфIэфIт дэ ар!

Щхьэлым щIыхьэну хуитыныгъэ зрат мащIэм дэ дащыщт - сэрэ Вовэрэ. Абы и щхьэусыгъуэри дымыщIэу щыттэкъым - ди анэм иригъаджэрт щхьэлтетым и бынхэр.  Зи нэ лъэныкъуэм имылъагъуж а лIы Iэчлъэчыр мазутIым фIыцIэ ищIарэ пщIэнтIэпсыр ирикъуэкIыу къижыхьу фIэкIа зэи плъагъунутэкъым.   

Щхьэлым ихьэжар пхъэ ашыкхэм къракIутэрти, итIанэ пэгункIэ зэбграхыжырт. Языныкъуэхэми къэп хьэзыр яIыгъмэ, бжьамийм щIаубыдэрти кърагъэщащэрт. А Iуэхутхьэбзэм ахъшэ щIатыртэкъым, яхьэжам и Iыхьэ гуэр къыIахт армыхъумэ. Зыр адрейм дэIэпыкъуу, зэрыхьзэрий лъэпкъ къэмыхъуу чэзур псынщIэу екIуэкIырт.

Щхьэлым щылажьэхэр хьэжыгъэ защIэ хъурт, уеблэмэ я напи хыумылъэгъукIыжу. Апхуэдэм деж дэ абыхэм псысэ лIыхъужь гуэрхэр къахуэдгупсысурэ ди зэманыр нэжэгужэу дгъакIуэрт. Ауэ нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ ар къыттехьэлъэрт: щхьэлым къигъэIу Iэуэлъауэр апхуэдизкIэ инти, цIыхуитI зэгуригъаIуэртэкъым, абы къыхэкIыу Iэпэтэрмэшу псори зэпсэлъэн хуей хъурт. КъищынэмыщIауэ, абы пэгъунэгъуу щыт унэхэм я абджхэр щигъэзджызджыр нэхъыбэт. Зыдгъэпсэхуну абы Iэмал къыщыдитыр жэщрати, а зыр ди гуфIэгъуэшхуэт.

НэгъуэщI къуажэхэм къикIыурэ я гъавэр яхьэжтэкъэ-тIэ?! Зи чэзум нэмысурэ щхьэлыр щызэхуащIыжым деж, цIыхухъухэм абдеж жэщыр щагъакIуэрт. Щхьэл дыхьэпIэм мафIэ щащIынти, абы пэрысу хъыбархэр жаIэжу нэху къатещхьэнт. А псори дэ ди нэгу щIэкIырт, щхьэлыр дызэригъунэгъум къыхэкIыу. ЩIалэ цIыкIухэм хамэ щIыпIэ нэс кърахуа, иджыри гъуэгуанэ къызыпэщылъ псэущхьэхэм псы яхуэтхьурэ щедгъэфа куэдрэ къытхуихуащ.

Махуэ псор щыдгъэкIуэфырт а щхьэлым. Ди сэбэпынагъ гуэри едгъэкIырт лэжьакIуэхэм. Псалъэм папщIэ, хьэжыгъэр къэпхэм къыщракIутэкIэ, дэ Iэмал имыIэу дэIэпыкъуэгъуфI дыхъурт. Щхьэхуит дыкъыщыхъужым, щхьэл щIыбагъым щигъэувыкIа чейхэм ярыт псы пщтырхэм зыщыщIэдгъэмбрыуэрт. Абы хьэлэмэту хэлърати, зыуи къытщыхъуртэкъым чейхэм щагъэупщIыIу хабзэ гъущIыкIэхэм къакIэрыкI дагъэм дыкъызэрицIалэри. ИужькIэ ди анэм сабын фIыцIэкIэ дигъэкъабзэжырт…

ТфIэпсэкIуэд хъурт махуэ псокIэ кIарц жыгхэм кIэрыт шыхэр. Си къуэш цIыкIумрэ сэрэ зэгуэрым мурад тщIащ декIуэлIэфын хуэдэу нэхъ зэпIэзэрыту къытщыхъу зы псэущхьэ дутIыпщыжыну. Зыми дыкъыщамылъагъу пIалъэ зидгъахуэри, шыр жыгым къыкIэрытпхыкIащ: «КIуэж!», - дысакъыу абы кIэлъыддзащ. Шыр щхьэхуит зэращIыжар и фIэщ мыхъущэ хуэдэ, хуэм дыдэурэ лъэбакъуэ цIыкIукIэ щхьэлым IукIуэту хуежьащ. ГъэщIэгъуэнрати, тэлай къэсыхукIэ, ар къызэплъэкIыжырт: «Сыщымыуэу пIэрэ?» - жыхуиIэу.

Щхьэлым метр 300 хуэдизкIэ пэIэщIэ хъуа нэужь, шым лъэхъулъэущ зищIри, нэхъ тегушхуауэ и гъуэгу хигъэщIын щIидзащ - гъавэншэрэ зыхуар имышэжу. Шыр и закъуэу щыдыхьэжым, зыхуэкIуэжахэм гущтэ къащтащ, тхьэмадэр кIуэда къафIэщIри. А шы дыдэм къуэр ягъэшэсащ, икIэщIыпIэкIэ Къаншыуей жылэ нэсу къэхъуар зэхигъэкIыну. МыдэкIи, куэд дэмыкIыу лIым гу лъитащ и шыр зэрыщымытыжым. «Ар дауэ къэхъут? Дэнэ кIуа?» - гуоун щIидзащ абыи. ЦIыхухэр къызэхуэжэсащ, къэхъуар зрагъэщIэну. АрщхьэкIэ зэман щIагъуи дэмыкIыу, езыр кърагъэлъыхъуэжыну кърагъэжьа шууейр къэсри, Iуэхур зыIутыр къагурыIуащ, хэти зэпхыдыхьэшхыкIыурэ лIым къыщIэнэкIащ. А псом дэ лъэныкъуэкIэ щэху зытщIауэ дыкъыщеплъырт…

Куэдрэ дигу къеуащ а щхьэлыр зэракъутэжар. Къуажэхэм токур кIуэцIрашри, макъышхуэ езымыгъэщIу лажьэ, хьэжыгъэр нэхъыбэу къыщIэзыгъэкI нэгъуэщI щхьэл цIыкIухэр къэунэхуащ. Щхьэлыжьыр зыкъомрэ яхузэтехыжакъым, апхуэдизкIэ зыхуей хуэзауэ быдэу ар ящIауэ щытати.

Щхьэл унащхьэм иса жьындухэри псэупIэншэ щыхъум, гъунэгъу унэхэмкIэ Iэпхъуащ. ЦIыкIухэм тхуэмыгъуэтыххэр арати, ди унащхьэм къитIысхьа бзухэм тфIэхьэлэмэту дакIэлъыплъырт, уеблэмэ шырхэм лы гъэвахэр яхудэтхьейрт. Жьынду анэхэм фIыщIэ къытхуащIу къытфIэщIырт, я нэ пIащэ гъуэжьыфэхэр къыттраубыдэу, бзэрабзэу щыхуежьэкIэ.

Зэман дэкIри, щхьэлыр жылэдэсым зэбграхыжыпащ, зы чэрбыши гъущIыпи абы къыхэмынэу. Ауэ а зэманым хиубыда зэкъуэшхэм ар ди гум къинащ кхъухь хужьышхуэм едгъэщхьу зэрыщытам хуэдэу. Языныкъуэхэми  си нэгум иджыри къыщIоувэ я чэзум ежьэу щхьэлым деж уэршэру щызэхэт цIыху гуп…