Мухьэмэд Алий (яку дэтщ) и ныбжьэгъуу щытащ бэнэкIэ хуитымкIэ олимп чемпион, Европэм и чемпион, тырку бэнакIуэ, адыгэ пхъурылъху Бильге Гъэзэнферрэ «тырку къаплъэн» зыфIаща, бэнэкIэ хуитымкIэ олимп чемпион, дунейпсо чемпион, абазэхэ Къаплъэн Хьэмидрэ.
1942 гъэм щІышылэм и 17-м зы щІалэ къуапцІэ цІыкІу дунейм къыщытехьащ Америкэм, Луисуайл-Кентукки (Louisville, Kentucky). Абы фІащат Кассиус Марселлус Клей Джейар (Cassius Marcellus Clay Jr.). И фэр зэрыфІыцІафэ-гъуэплъыфэм къыхэкІыу апхуэдэхэр ягъэикІэрт, ягъэпудырт, зрапэсыртэкъым.
ЩІалэ цІыкІур илъэс 12 фІэкІа мыхъуауэ боксым хогъуазэ, зэхьэзэхуэхэм дыщэ медалхэр къыщихьурэ, фІыцІэхэр зэзымыпэсхэми я нэм щІэмыуэу къанэркъым. Илъэс 18 фІэкІа мыхъуауэ 1960 гъэм Урымым щекІуэкІа Олимпиадэм нэхъ гуп хьэлъэ дыдэм щозауэ, дыщэ медалыр къафІехьри, дуней псом цІэрыІуэ щыхъуу щІедзэ. 1964 гъэм, илъэс 22 фІэкІа мыхъуауэ, зыри зытемыкІуэфыну къащыхъу боксёр Листон щэджащэр хегъащІэри, дуней псом чемпион щохъу. А текІуэныгъэм къыкIэлъыкIуэу муслъымэн диныр къещтэри, и цІэри Мухьэммэд-АлийкIэ ехъуэж. АпщІондэху зрамыпэс цІыху «фІыцІэхэм» я макъыу щытамэ, абы къыщыщІэдзауэ Іумпэм ящІыну хэт муслъымэнхэми я дыщэ ІэштІым хъуащ. Зи фэр фІыцІэхэри, муслъымэнхэри, лъэпкъ зэхэгъэжыным пэув псори зэрыгушхуэ цІыху хъуащ. Абы къебиин хуейуэ къащыхъу и дарэгъу-ныкъуэкъуэгъухэри хэту ар фІыуэ къэзымылъагъу, абы щІыхь хуэзымыщІ цІыхуфІ дуней псом тету си фІэщ хъуркъым.
Муслъымэн зэрыхъуам къызэщІигъэста боксёр зэхэшакІуэхэр къеущиящ абы «Сыт уэ пщІэр зищІысыр?! Сыт муслъымэныгъэ къепхьэжьари!? Ар сыт делагъэ! ЗанщІэу «къысхуэвгъэгъу!» жыІи къэгъэзэж!» - жаІэри. Абыхэм ярита жэуапыр «Сыт къысхуэвгъэгъу жысІэн щІыхуейр! Сэ мыщІапхъэ зэи сщІакъым. Дин пэжыр къэсщтэну нэсып къызэрысхуищІам щхьэкІэ Тхьэ закъуэмшыкур хузощІ».
ЦІыху зэхэгъэж зыщІхэр (расистхэр), «фІыцІэ-къуапцІэхэр» зыгъэикІэхэр абы бий тІуащІэ хуэхъуащ муслъымэн диныр къызэрищтам щхьэкІэ. Ар апхуэдэу спортсмен цІэрыІуэу зэрыщытыр я гум техуакъым лІыщхьэхэми. Вьетнам зауэм яхуну иужь къихьахэм яжриІащ: «Сэ вьетнамхэм зэи я ягъэ къызагъэкІакъым, зэи сагъэикІакъым, абыхэм сащІезэуэн щыІэкъым». Къемызэгъыу къилъыта а зауэм зэрымыкІуам щхьэкІэ тезыр къытралъхьащ илъэси 5-кІэ лъэхъуэщым исыну икІи доллар 10.000 ипшыныну. Ар иримыкъуу и паспортри, и спортсмен лицензэри Іахащ. Ауэ Мухьэмэд-Алий зэи къэдзыхакъым икІи къикІуэтакъым. Къэралыр судым иритащ, и мылъкур абы тригъэкІуэдащ. А псом я нэхъыкІэжыр, илъэси 5 нэблагъэкІэ бокс зэхьэзэхуэхэм хагъэхьэжакъым. 1970 гъэм суд нэхъыщхьэм щытекIуа нэужь аргуэру утыкум къигъэзэжа щхьэкІэ апхуэдиз илъэскІэ спортым пэжыжьэу щытауэ дауэт а и ныкъуэкъуэгъу щэджащэхэм зэрапыщІэувэнур!?
Хъункъым жаІэу къеущияхэми емыдаІуэу, дуней псоми ягъэщІагъуэу, боксёр щэджащэ зи тепщэгъуэ Фрезер Джо щІакІуэ кІапэ щыдытеуващ 1971 гъэм, арщхьэкІэ I5-нэ раундым къыщыхигъэщІащ. Профессионалу зыхэта зэхьэзэхуэхэм япэрейуэ къыщыхагъэщІауэ арат ар.
1973 гъэм аргуэру зэ Фрезер ар пэщIэуващ. Абы ипэкІэ Фрезер Фореман езэуэн хуейт ауэ Фрезер зэрытекІуэнум шэч къытрахьэртэкъым. ГъэщІэгъуэнракъэ, Фрезер етІуанэ раундым нокауткIэ къыщриудащ абы. Иджы Мухьэмэд-Алий Фрезер къыкIэлъыкIуэу Фореман езэуэн икIи тІуми ятекІуэн хуейт аргуэру дуней псом и чемпион цІэр зыІэригъэхьэжын папщІэ. ТІури нокауткІэ хигъащІэри, аргуэру дунейпсо чемпионыцІэр къафІихьыжащ. 1978 гъэм Спинкс къыхигъэщІа пэтми, Мухьэмэд-Алий къикІуэтакъым, а илъэс дыдэм аргуэру пэщІэувэжщ, хигъэщІэжри, щэнейрэ дунейпсо чемпион хъуащ. Апхуэдэ ехъулIэныгъэ зиIа нэгъуэщІ боксёр щыІэкъым. АбыкІэ и цІэр Гиннесс рекордхэр зратхэ и тхылъым ихуащ. И гъуэгур къыхузэпамыупщІу, тэмэму зэхьэзэхуэхэм хагъэтауэ щытамэ, ар сыт хуэдизрэ зэкІэлъхьэужьу дунейпсо чемпион хъунуфыну щытами Тхьэ закъуэр аращ зыщІэр.
1978 гъэм щэнейрэ дунейпсо чемпиону ар спортым хэкІыжащ. 1984 гъэм Іэблэсыс узыр къыпкърыхьа пэтми закъримыгъэщІащэу, ахъшэ къилэжьын папщІэ аргуэру бокс зэхьэзэхуитІым хэтыжащ, тІуми къыщыхагъэщІащ. КъыхэзыгъэщІахэри, зыр а лъэхъэнэм, зыри ипэкІэ дунейпсо чемпиону щытахэрат. Профессионал спортым зэрыхэта лъэхъэнэм къриубыдэу псори зэхэту тхуэнейрэ фІэкІа къыхагъэщІэфакъым, 37-рэ нокауткIэ, 56-рэ ятекІуащ.
Мухьэмэд Алий зыхэт зэхьэзэхуэхэр дуней псом цІыху нэхъыбэ дыдэ зэплъхэм ящыщт. Сэри къызощІэж - а лъэхъэнэм телевидениехэр къежьагъащІэт. Телевидение зиІэ унагъуэхэм нэхущ пщІондэ щыхьэщІэрт Мухьэмэд-Алий еплъыну зыфІэфІхэр. Адрейхэри, езым я унэм радиом щедаІуэхэрт. Зэрымыжейр зыми къафІэІуэхутэкъым.
Мухьэмэд-Алий боксёр къудейтэкъым. Ар и къарум имызакъуэу, и цІыхугъэкІи, и захуагъэкІи, и ерыщагъкІи щапхъэт. I960 гъэм Урымым, Олимпиадэм къикІыжу махуитІ нэхъ дэмыкІауэ шхапІэ гуэрым щыщІыхьэм, цІыху хужьхэм фІэкІа щамыгъашхэу къыщыжраІэм къэгубжьщ, ягийри и дыщэ медалыр Охьайо псыежэхым хидзат абы. 1996 гъэм Атлантэ олимпиадэм щыгъуэ «къытхуэгъэгъу!» къыжраІэжри, псым хидзауэ щыта дыщэ медалым и пІэкІэ нэгъуэщІ дыщэ медальхурагъэщІыжрикъратыжат.
Мухьэмэд-Алий щІыпІэ куэдым ирагъэблагъэри щыІащ, къыщыпсэлъащ, дэнэ мыкІуами цІыхугъэм, мамырыгъэм, муслъымэныгъэм къащыхутепсэлъыхьащ, езым и зекІуэкІэ-псэукІэмкІи, цІыхугъэкІэ, муслъымэныгъэкІэ цІыхухэм щапхъэ яхуэхъуащ.
Мухьэмэд-Алий хуабжьу къарууфІэт, абы къыщымынэу боксым и щэхухэри фІы дыдэу ищІэрт, ауэ абыхэм я щІыІужкІэ цІыху псынщІэт, жант. Адрейхэр ерагъыу хъеиф къудейт, щІэхыу ешхэрт, ауэ Мухьэмэд-Алий, езым зэрыжиІауэ, «хьэндырабгъуэм хуэдэу къилъэтыхьти, бжьэм хуэдэу зыхисэрт».
Мухьэмэд-Алий щыпсэуа лІэщІыгъуэм и боксёр нэхъыфІ дыдэу щытауэ ябж. 2001 гъэм абы и гъащІэр Голливудым кинофильму щытрахащ. Уилл СмитМухьэмэд-Алийуэщыджэгуащабы.
Мухьэмэд-Алий Мичиган деж щиІэ и унэ лъапсэм щІагъуэу къыдэмыкІыу щыпсэурт, и Іэблэсыс узыр зэрыетам къыхэкІыу. Ауэ 2001 гъэм фокІадэм и 11-м Америкэм унэшхуэхэр къызэрыщагъэуар зэримыдэр къригъэлъагъуэу, абы кІуэщ, мафІэсгъэункІыфІхэм я пыІэ гъуэжьыр зыщхьэритІагъэри унэхэр къыщагъэуа щІыпІэ дыдэм деж нэсри щыщытащ.
«Псом нэхърэ нэхъ си жагъуэ къэзыщІыр, мы щІэпхъаджагъэм «Ислъам диныр», муслъымэныцІэр зэрыхаутэр аращ. Муслъымэн диныр укІакІуэ динкъым. Ислъам жиІэмэ, абы и мыхьэнэр мамырыгъэщ. Муслъымэнхэр апхуэдэ Іуэху мыхъумыщІэхэмкІэ зэрагъэкъуаншэр, хэутэн зэращІыр слъагъуу, зэхэсхыу унэм сыщІэсыныр сигу техуакъым», - жиІащ абы.
Мухьэмэд-Алий и гъащІэм и къекІуэкІыкІар къэзыІуатэ тхылъышхуи къыдэкІащ 2002 гъэм.
Мухьэмэд-Алий, бауэкІэщІ узым зыщригъэІэзэ сымаджэщым щІэлъу 2016 гъэм мэкъуауэгъуэм и 3-м дунейм ехыжащ. Къыщалъхуа и къуажэм щыщІалъхьэжащ.
