Картэм и тхыдэр

Сыт хуэдэ зэманми цIыхухэм дунейр къызэхакIухь. ЦIыхум и лъэ нэхъапэкIэ щимыгъэува щIыпIэ къыщыхутэIа хъужыкъуэмэ, а щIыпIэм и щхьэхуэныгъэхэр, и гъуэгур дамыгъэ гуэрхэмкIэ къызэрагъэлъэгъуэным и ужь итхэт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ къежьащ щIыпIэ къэзыгъэлъагъуэ япэ картэхэр. 
Хьэлэмэткъэ, археологхэм къагъуэта картэ нэхъ пасэрей дыдэхэм къыщыгъэлъэгъуар вагъуалъэ уэгурщ. Пасэрей цIыхухэр зэрыгъуазэр уафэм зи пIэ щызымыхъуэж вагъуэхэмкIэт. 
Франджым, бгъуэнщIагъ гуэрым и блынхэм археологхэм къыщалъэгъуащ кIэIунэ защIэкIэ зэхэгъэува тхыпхъэ - жэщ уафэгум и зы теплъэ. Абы и ныбжьу щIэныгъэлIхэм хуагъэфэщащ илъэс мин 18-19 хуэдиз. Испанием щыIэ нэгъуэщI зы бгъуэнщIагъми къыщагъуэтащ апхуэдэ дамыгъэхэр - ари илъэс мин 14 хъууэ къабжащ. 
Пасэрей картэхэм ущрихьэлIэрт щIы щхьэфэм и теплъэми: бгыхэм, мэзхэм, псыхэм. ЛъыхъуакIуэхэм апхуэдэ картэ къыщагъуэтащ Чехием, Павловэ къалэм. Илъэс мин 27-рэ – къахутащ и ныбжьыри. Испанием мывэ гъэщIэгъуэн къыщагъуэтауэ щытащ. СурэтыщI гуэрым абдеж трищIыхьат картэрэ щакIуэбзэм епха дамыгъэ гуэрхэмрэ. А зэманым ящIа картэхэр щыуагъэу жыпIэну къезэгъыркъым. Абы щыгъуэ дэтхэнэми илъагъур зэрегупсысым хуэдэу къигъэлъагъуэрт. 
Тыркум Чатал Хююк щIыпIэ цIыкIум деж нэпкъ гуэрым кIэрыщIыхьа тхыпхъэхэм къыхалъагъукIащ къуажэм и теплъэ. ЗэуIуу иувыкIа унэхэр щыплъагъурт, я екIуэлIапIэхэр унащхьэхэм къыкъуэмыщу. Абы къикIыр сыт: картэр зэхэзыгъэувам щIыпIэр ищхьэкIэ къыщхьэщыту къызэхиплъыхьащ. Бгым е жыг абрагъуэ гуэрым къеплъых хуэдэт. Пасэрей Египет картографием и щапхъэщ Туриным и музейм щахъумэ папирус картэр. Абы и ныбжьыр илъэс мини 3 мэхъу – Рамзес IV и пащтыхьыгъуэм и зэманщ. Картэм щыболъагъу Нил и къуэкIыпIэ лэныкъуэмкIэ щиувыкIа бгыхэр. Абдежым дыщэ, дыжьын къыщIэхыпIэхэр хуэзэрт. 
Картэм и тхыдэм быдэу хэуващ Вавилон и дунейпсо картэр. Ар ятIагъуэм къыхэщIыкIа таблицэт. Абы къыщыгъэлъэгъуащ ипэжыпIэкIэ щыIэ щIыпIэхэри, IуэрыIуатэжхэри. ИпэжыпIэкIэ щыIэ щIыпIэхэр дамыгъэ хъурейкIэ, щымыIэхэр - щимэу къэгъэлъэгъуат. 
Алыджхэм зэхагъэувэрт иджырейхэм нэхъ ещхь картэхэр. Географ Милетский Амаксимандр ди эрэм и пэкIэ илъэс 500-кIэ узэIэбэкIыжмэ, картэ зэхигъэуват. Картэр хъума хъуакъым, ауэ илъэс 50 дэкIыжауэ нэгъуэщI геграф – Милетский Гекатей абы къытрищIыкIыжа картэр яхъумат. Абы къыхэплъагъукIырт ЩIыурытых тенджызымрэ Тенджыз ФIыцIэмрэ я теплъэ. 
Ди эрэм и пэкIэ III лIэщIыгъуэм пасэрей алыдж щIэныгъэлI Киренский Эратосфен щIыр зэрызэпэхъурейр къигъэлъэгъуат. Уеблэмэ и радиусри мащIэ дыдэкIэ фIэкIа щымыуэу къипщытат: километр 6311-рэ. А Iуэхум нэгъуэщI зы упщIэ къигъэуващ: щIыр зэрызэпэхъурейр картэм дауэ къызэрыщыбгъэлъагъуэ хъунур? Эратосфен абы папщIэ къигупсысащ меридианхэр. 
Пасэрей картэхэр зэхэгъэувэным и тхыдэм хэтщ ди эрэм и пэкIэ II лIэщIыгъуэм псэуа географ Птолимей Клавдие и цIэр. Абы лэжьыгъитI иIэщ: «Великое математическое построение по астрономии в I3 книгах», «Руководство по географии» (томи 8 - уэ зэхэтщ). Иужьрейм картэ 27-рэ щIыгъут, дуней псор къэзыгъэлъагъуэри яхэту. Птолимей и картэр зимыхъуэжу къагъэсэбэпащ иджыри лIэщIыгъуэ 12-кIэ. 
Урымыр лъэлъэжа нэужькIэ, Европэм и псэукIэр екIакIуэрт, КъуэкIыпIэм нэхъри зиужьт. Хьэрыпхэм иригъуазэрт птолимей и картэ цIэрыIуэм. Уеблэмэ, ар щэныкъуэрэ къыдагъэкIыжат. 
XVI лIэщIыгъуэм Меркатор Герард дунейпсо атлас къыдигъэкIащ. Картэхэр щызэхуэхьэса къыдэкIыгъуэм «атласкIэ» еджэ хъуащ. 
XIX лIэщIыгъуэм щегъэжьауэ картэхэр ныкъусэныгъэншэрэ нэщIыса дыдэу зэхагъэувэу зрагъэсащ. 
 

 

«Загадки истории» журналым къитхыжащ.
Поделиться: