Пщым я зэныкъуэкъур уэркъым я мыгъуэщ

Пщыуэлий Щоджэныкъуэ и къуэ Алыджыкъуэ лIы пхъашэт, ерыщу Къэбэрдей псор зэригъэдэIуэну и унафэ щIигъэувэну хущIэкъу пщыуэлийт. Ер къызэрыкIар цIыхут хабзэжьыращ. Къырым хъаныгъуэр чэзукIэ къызылъыса тэлъэустэней малъхъэ Джэнбэч Джэрий и деж фIыщIэ лей къыщихьын мурадкIэ Алыджыкъуэ 1626 гъэм нэрыбгэ 140 саугъэту хуригъэшащ. Апхуэдэ IуэхузехьэкIэмкIэ мыарэзыуэ уващ Идархэ, Жэнсэхъухэ, Анзорхэ, арщхьэкIэ фIы щIахакъым. Жэнсэхъухи лъапсэкIуэд къыхуагъэкIуащ. IуэрыIуатэр щыхьэт зэрытехъумкIэ, ар зэрыхъуар мыпхуэдэущ. Пщы ХьэтIохъущокъуэ, ежьауэ къэту, и пелуан Къуалэ и къуэ Созэрыхьэрэ пщы Жэнсэхъу и къуэ Шужьей и бэнакIуэ Щоджэн и къуэ Хъусин-Лъабгъуэрэ зырагъэбэнащ. БэнакIуитIым я анэхэр зэшыпхъут. ИтIанэми, щызэбэным, зыми гу лъамытэн хуэдэу, Къуалэ и къуэр хьэджасэкIэ къауIэри, абы илIыкIащ. Пщы ХьэтIохъущокъуэ къэсыжри, къэхъуар щызэхихым, и бэнакIуэм къытехуа лейр имыгъэгъуну быдэу мурад ищIащ. ЛIы цIыкIуми, фэншэми, ХьэтIохъущокъуэр езыр лIыгъэншэтэкъым, акъылкIэ, бзаджагъэкIэ текIуэн щыIэтэкъым, Жэнсэхъу теплъэкIи лIыгъэкIи абы ефIэкIырт. ХьэтIохъущокъуэ Тэтэртуп тхьэрыIуапIэм кIуэри, псалъэ итащ Къуалэ и къуэм илъ ищIэжыну. КъэкIуэжри Жэнсэхъу и къуэ Шужьей дишри фIы зыхуищIыжа хуэдэу, пэжыгъэкIэ зэбгъэдэтыну зэгурыIуахэщ икIи Тэтэртуп деж тхьэрыIуэгъу щызэхуэхъури къежьэжахэщ. Шужьей дэнэ щищIэнт ХьэтIохъущокъуэ «сэ ТэтэртупкIэ жысIа псалъэм семыпцIыжын» щыжиIэм, зэмыпцIыжынур абы ипэкIэ ита псалъэр арауэ. КъыздэкIуэжым Шэджэмрэ Бахъсэнрэ и зэхуакум Iуащхьэ гуэр деж загъэпсэхуну къыщыувыIахэщ. Пщыхэм я пщафIэ зэрызыр гъуэмылэхьэ Къундетхэрэ Тамбийхэрэ я деж яутIыпщащ: «япэ къэсыжым деплъынщ» - жаIэри. Шужьей зигъэпсэхуну гъуэлъри, Iурихащ. ХьэтIохъущокъуэ, зэщэр арати, пщы жеям щхьэщыувэри, джатэкIэ иуIащ, хуэукIакъым. Абы хэту ХьэтIохъущокъуэ и уэркъыр япэ къэсыжщ, Iуэхур нигъэсри зигъэбзэхащ. Илъэсий дэкIа нэужь, 1634 гъэм, урыс быдапIэм етIысылIа Сэнджэлей и къуэ Щолэхъу и деж къыщыщIидзыжащ пщыр зыукIа уэркъыр, урыс документым «Плишуко» (ЛIыжьыкъуэ?) и цIэу къреIуэ. 
Жэнсэхъухэ я лIакъуэр къанэ щымыIэу зэрагъэкIуэдам и пэжыпIэр тхыдэм зыхэхауэ къегъэлъагъуэ. Зэныкъуэкъуныгъэм и щхьэусыгъуэри тIэкIу нэгъуэщIщ. Тхыгъэхэр щыхьэту мэув пщы Къетыкъуэ и къуэ Жэнсэхъу къуибл иIауэ, яхэм ящыщу 1626 гъэм ирихьэлIэу псэуахэр щы къудейщ: Елмырзэ, Урыскъан, Шужьей. Адрей зэкъуэшиплIыр нэхъ пасэу, быныншэу, дунейм ехыжащ: Сэртмэн, беслъэнейхэм къаукIащ, Дэхъущокъуэ, нэгъуейхэм къаукIащ, Къуэшкъан, и адэкъуэшыкъуэ Тэтэрхъан къиукIыжащ, Кълыш, Тэлъэустэнейм щыкIуэдащ. АдэкIэ тхыдэм къыщIэна тхыгъэхэм жаIэращ: Жэнсэхъу и къуэ Елмырзэ щтапIэщIэкI Къумыкъум Ендэр къуажэ щыIэщ, Идархэ я малъхъэщ. Жэнсэхъухэ щыщу 1646 гъэм ирихьэлIэу къэнэжар Сурхъей къыщIэнауэ зы сабий закъуэщ. Шужьей быныншэу дунейм ехыжащ, Елмырзэ щтапIэ щыкIуэм къэна сабий цIыкIуитIыр (Жанборимэсрэ, Жанборисхъанрэ) гуузу яукIащ. Жэнсэхъухэ къащIэна лъапсэр ХьэтIэхъущокъуэрэ Алыджыкъуэрэ здагуэшыжащ. Апхуэдэу пщы зэныкъуэкъуныгъэр гущIэгъуншэу екIуэкIащ. Жэнсэхъухэ зытекIуэдар Идархэ я телъхьэу, я лъэныкъуэу къызэрыувар аращ. Мы зыри жыIапхъэщ. «Жэнсэхъухэ я нысэм и тхьэусыхафэ» уэрэдыжьыр бэлъкъэрхэми яIэщ, абы я уэрэд гъыбзэр сатыри 176 мэхъу. ГъэщIэгъуэнращи, уэрэдым и лъабжьэр тхыдэ зи мащIэ балкъэрхэм нэхъ яхъумащ. 
«Пщым я зэныкъуэкъур уэркъым я мыгъуэщ» – жыхуаIэрати, зи щхьэ зыужэгъуа Анзорхэ, Хьэту и къуэ Иналыкъуэ я пашэу, 1626 гъэм, пщы зэрамыIэжым къыхэкIыу, Тэлъэустэнхэ ябгъэдыхьащ. Абы иужь Алыджыкъуи ХьэтIэхъущокъуи Анзорхэ ТхьэрыIуэм ирашэлIэн ядакъым, «ахэр ди гъусами, ди гъусэжкъым, ди унафэ едэIуэжкъым» - жаIэри. 1641 гъэм Къэбэрдейм и нэхъыбэр Алыджыкъуэрэ ХьэтIэхъущокъуэрэ Псыжь адрыщI ягъэIэпхъуэри илъэс щэщI дэкIа нэужь къагъэзэжащ. ЩикIым Шэрэдж псыхъуэ дэс Идарейм щыщу къэнэжа тIэкIури здырашащ, Тэлъэустэнейри (Анзорхи яхэту), Джылахъстэнейри пщыжылагъуэ щхьэхуэхэти я пIэ къинэжащ. Урысыр къахэIэбэн щыщIидзэм, 1780 гъэм ирихьэлIэу Тэлъэустэней пщыжылагъуэм къуажэ тIощI хыхьэт: Къэмбэчокъуей, Ботэщей, Елмырзей, Пщычо, Тузэрей, ТаукIэшей, Хъуэхъужьей, Джэшокъуей, Борыкъуей, Анзорей, КъуэгъулIыкъуей, Елъыхъуей, Мэртэзей, Кенжэкъулей, Цыбылокъуей, ПщыгъэкIэсей, Къуэмыхъуей, ТхыпцIей, Пэрытей, Кхъуэжьыкъуей, Айдемырей, мыбыхэм ящыщу бгъур Анзорхэ яйт. Къуажэхэр етIысэкIат Тэрч и IуфитIым, Лэскэн псыхъуэр хиубыдэу. 
Анзорхэ жылагъуэ щхьэхуэ щыхъукIэ езым я унафэ ящIыжт, я хабзэ яIэжт, «Анзорей хабзэкIэ» еджэу. Хъан Джэрий зэритхымкIэ, лIэкъуэлIэш нэсу, къабзэу хэкум исар лIакъуитI къудейщ, (дыщымыуэмэ, тхакIуэм зи гугъу ищIыр Анзорхэрэ Къундетхэрэу щытын хуейщ). Анзорхи хуэдэу, Къундетхи езым я хабзэ яIэжт, «Къундэтей хабзэкIэ» еджэу, зэрызэщхьэщыкI щIагъуэ щымыIэми. Къундетхэ закъуэтIакъуэ щынэмыщIа, пщы Къетыкъуэхэ ягъусащ. Мыхэр щхьэхуэ щыхъуар, хабзэ къыщащтагъэнур, Къэбэрдейшхуэр тIу ищIыкIа иужькIэщ, 1720-1753 гъэхэм къриубыдэу. А хабзэр 1807 гъэм ятхыжащ икIи Къэбэрдей пэкIум къыщащтащ, Нэгумэ Шорэ и Iэрытх тхыдэм и гуэдзэнщ. 
Пщыр лIэмэ, лIэкъуэлIэшыр абы и бынхэм е и къуэшхэм къахуонэ. ЛIэкъуэлIэшыр лIэмэ, и быныр пщым и деж къыдонэ. Зы бэлыхьлажьэ яку имылъмэ, лIэкъуэлIэшым пщыхъуэж ищIыркъым. ЛIэкъуэлIэшым и зэфIэкIыр къызэралъытэр уэркъ бжыгъэу игъэшэсыфыр арат, пщылI бжыгъэм къищынэмыщIауэ. УэркъщауэлIгъусэм и лIэкъуэлIэшым пэмыжыжьэу псэупIэр иухуэрт, Iэпхъуэмэ - дэIэпхъуэрт. Апхуэдэхэм къуажэ щхьэхуэ зиIи яхэтт. Уэркъышхуэхэм езыхэм я хуэдэ фIэкIа нэгъуэщI благъэ ящIу щытакъым, дэIэбей мыхъумэ, къеIэбыхыртэкъым. IэмалыншагъэкIэ лIэкъуэлIэшыр еIэбых хъужыкъуэми, пщы тумэм хуэдэу Iумпэм ящIыртэкъым. Уэркъышхуэм и щхьэ уасэр пщым ейм нэхърэ нэхъ мащIэт, ауэ уэркъ цIыкIухэм нэхърэ фIыуэ нэхъыбэт. Уэркъышхуэм и жагъуэ зыщIам къыхуэнэр зыт: и унагъуэр и гъусэу хэкур ибгынэн, щтапIэ ихьэжын, екIужыпщIэ къилъыхъуэн. 
Хабзэм ипкъ иткIэ, утыку ихьэу пщым едэуэфыну хуитыр лIэкъуэлIэшым е дыжьыныгъуэм я закъуэт. Пщым и пхъур лIы дэкIуэмэ, уасэм щыщу лIэкъуэлIэшым шы нэхъыфI дыдэр лъагъэст. ЛIэкъуэлIэшым и шыр ядыгъумэ, дыгъум зыш къэскIэ шищкIэ етхьэкъухэрт. Удын къытрадзэмэ, къуаншэр унэIут хъыджэбзкIэ ягъэпшынэрт. 
КъищынэмыщIауэ, шы-уанэ зэтелъ, Iэщэ-фащэ зэгъэпэща екIужыпщIэри ипшыныпхъэт, ефэ-ешхи иращIэкIын хуейт. Уэркъышхуэм уэркъщауэлIгъусэм уэркътын хуищIамэ, уэркъышхуэр зекIуэ кIуэм уэркъщауэлIгъусэр дежьэну и хьэкът. Уэркъышхуэхэм еджа къахэкIмэ, апхуэдэр духьэшыуэ ежьэжыну хуитт. Уэркъышхуэм мыхъумыщIэ къыIэщIэщIэмэ, Iуэхум хэплъэну хуитыр езым хуэдэ уэркъышхуэт. 1676 гъэм Урысейм Iэпхъуэжа, урыс унафэкIэ псэу пщы Идархэ ящыщ Мусэлы и къуэ Къасполэт сэкIэ епыджауэ щытащ Къундет и къуэ Бэч, ауэ лIэкъуэлIэшыр и пщым къыщхьэщыжауэ ягъэуври, ямыукIыжу къагъэнащ. 
Мыбдеж лейуэ утемыпсэлъыхьми гурыIуэгъуэу ди гугъэщ лъхукъуэщохэм, Iуэгухэм щхьэ къэIэтыпIэ зэрамыIар. Адыгэ къуажэр пщы-уэркъ лъэхъэнэм зэрыпсэуа щIыкIэр зи гугъу тщIы «Анзорей хабзэм» дэгъуэу къыбгурегъаIуэ: унэ яухуэ, гъавэ Iуахыж, мылъку, былым къайуалIэмэ, уэркъ Iыхьэ хагъэкI; жылэ тхьэлъэIу, нэщIикIыж, кхъуейплъыжькIэрыщIэ, хьэгъуэлIыгъуэ яIэми, апхуэдабзэщ: къашэ-нашэм пыщIа дауэдапщэхэр зэрыдах щIыкIэхэри урысыбзэкIэ ятха а тхыгъэм къыхощ. ЩIы Iыхьэм къытрах гъавэм щыщ уэркъым Iэмал имыIэу иратт. Ирамытрэ - етхьэкъухэрт. Бжьэ игъэхъуми, - арат. Бдзэ, аргъей къиубыдрэ тхы IупщIэ Iыхьэр хамытыкIмэ, бейгуэлхэр къэкIуэнурэ зы жэмыжь нэхъ мыхъуми дахунут. Абы нэхърэ, уарызыуэ ептмэ нэхъыфIкъэ? 
ГущIэгъу гуэрхэри хыболъагъуэ «Анзорей хабзэм», пщылIым, лъхукъуэщом иIэ-имыIэ, гъавэр къехъулIа-къемыхъулIа жиIэу зэхегъэкI. КъемыхъулIамэ, хьэкъыр щхьэщех. «УимыIэрэ - къэгъуэти къызэт» - жиIэркъым. Уэркъышхуэр дыгъуауэ яубыдрэ пшынэн хуей хъумэ, лъхукъуэщом щхьэщах хабзэт, ауэ «къуентхъыр къэбэрдей мылъкуу щытмэ щхьэщахыркъым», - жеIэри, ари зэхегъэкI. ЛIэкъуэлIэшым хуалэжь хьэкъымрэ уэркъ цIыкIум хуалэжь хьэкъымрэ зэщхьэщокI, зэретхьэкъуну хуит къуэдыри зэрызэщхьэщыкIым хуэдэу. Къуэдыуэ зекIуэр - выгъашхэ, мэл. ЛIэкъуэлIэшыр зыгъэпудам выгъашхэкIэ йотхьэкъу, бейгуэлыр зыгъэпудам зы мэлкIэ зэфIигъэкIыфынущ. 
 

 

Сокъур Валерэ.
Поделиться: