Лъэпкъ щIэныгъэм и къигъэхъуапIэ

Адыгэхэм ящыщу «Мимэ» уэ­рэдыр зэхэзымыха куэд щы­Iэу къыщIэкIынкъым. И къуэрылъху-пхъурылъху ­цIы­кIу­хэр щигъэджэгукIэ, анэш­хуэм куэд дыдэрэ мы пса­­лъэхэр хилъхьэурэ жи­Iэрт:

Мимэ, мимэ,
Мимэ и анэр мэлъаIуэ,
Ар щIэлъаIуэр джэд къуртщ,
Джэд къуртыжьыр 
мэгъуалъхьэ,
Вагъуэм пэбжу къреш,
Удзым и пэбжу ирешажьэ,
Хьэ мэшыпэм ныхешэ,
Шупсанэпкъым щощыпэ,
ПкъынэфафIэм хощыпыхь,
Хьэч лъабжьэм щIешэ,
ШэщIыдэм зыщеухь.
Чы пыIэ цIыкIу 
щыгътэкъэ-тIэ?
Чы пыIэр къыщенэ,
Нанэ макIуэри мэшынэ,
Дадэ макIуэри мэшынэ,
Мимэ макIуэри къехьыж.

Мы едзыгъуэ цIыкIур дигу къэзыгъэкIыжар адыгэбзэм и лъащIэр зэрыкуур, бэ къиIуа­тэу зэрыщытыр къридгъэлъэгъуэн къудей щхьэкIэкъым. АтIэ адыгэм и гулъытэм къиу­быду щыта щIэныгъэр зэры­къуэпсыбэр, зым зимыдзмэ, адрейр къыдэжынкIэ Iэмал зэ­римыIэм фи нэIэ тредгъэдзэн щхьэкIэщ. Лъэпкъ гупсысэкIэм цIыху гъэсар и нэгу къы­зэ­ры­щIыхьэр ар зыхэпсэукI щIы­уэпсым къыгуэхыпIэ имыIэу зэрыхэтымкIэт, зытет дунейм зэрыхущытыр зэщымыкъуэу зэрызэрихьэмкIэт. «ЩIым башкIэ уемыуэ, ар магъ, зегъэгусэ», – жызыIа лъэпкъым и хъуреягъкIэ къекIуэкIым псэ хэлъу къилъытэу, хуэсакъыу щытащ, абы и фIыгъэкIи дахагъэ куэд къигъэщIащ. Ап­хуэ­дэщ лъэпкъым къигъэIурыщIэ къэкIыгъэ дунейм и дахагъыр. Уэрэдми къиIуатэр аращ - псори зэпхащ.
УблапIэм зыщIедгъэукъуэдиям щхьэусыгъуэ хуэхъуащ къэкIыгъэ дунейм и зы ныбз дытригъаплъэу иджыблагъэ къыдэкIа тхылъ гъэщIэгъуэ­ныр. «ЩIыуэпсыр хъумэнымрэ ботаникэмрэ епха фIэщыгъэхэм я урыс-адыгэ-латин пса­лъалъэ. КъэкIыгъэхэм я гуэшыкIэм епха Iуэхугъуэхэр» - аращ биологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием и академик Щхьэгъэпсо Сэфарбий и Iэдакъэ къыщIэкIа къэхутэныгъэм зэ­реджэр. И фIэщыгъэ къудейм къегъэлъагъуэ абы и гъэ­хьэ­зы­рыным илъэс куэд зэрихьар, щIэныгъэм къигъэув пща­лъэхэм фIэщыгъэхэр ­игъэ­зэгъэным, абыхэм ящыщ дэтхэнэми пэджэж латин псалъэр къэгъуэтыным къаруушх­уэ зэрытекIуэдар.
Щхьэгъэпсом ди пащхьэ ­кърилъхьа псалъалъэр щIэныгъэм лъагъуэ щхьэхуэ щы­хэзыш лэжьыгъэщ. Япэрауэ, дыкъэзыухъуреихь дунейр ­хъумэным теухуауэ щыIэ къэ­ралыгъуэ хабзэхэм щIэныгъэр къе­жьапIэ зэрахуэхъур къигъэлъагъуэу, псалъалъэм хиубыдэ фIэщыгъэхэр Дунейпсо ботаникэ хабзэм тету зэкIэлъегъакIуэ. Мыбы мыхьэнэшхуэ иIэщ къэкIыгъэ лIэужьыгъуэ­хэр зыщыщыр убзыхунымкIэ, щхьэж и увыпIэ хэха егъэгъуэ­тынымкIэ. Адыгэм дыкъэзыухъуреихь дунейм мыхьэнэуэ ири­тым, ар зэрызэрихьэу щы­та щIыкIэхэм ущымыгъуазэу, лъапIэу къилъытэр, хущхъуэу къы­хихыр, зыхуэсакъыпкъэу игъэувыр умыщIэмэ, щIэныгъэу епхам ущымыгъуазэмэ, унафи хабзи къыпхуэщтэнукъым, къэкIыгъэхэр пхуэ­хъу­мэн­кIи укIэлъыплъыфынкIи Iэмал иIэкъым. Адыгэм и къэкIыгъэ дунейр жыпхъэ пыухыкIам изыгъэувэ мы псалъалъэмрэ абы тещIыхьа къэхутэныгъэм­рэ къызэрымыкIуэу щхьэпэщ щIыналъэм къыщащтэнкIэ ­хъуну унафэхэр захуэм те­шэнымкIэ, абы и щхьэпэ зыхэлъхэр къэ­ралым къегъэ­лъытэнымкIэ.
Сэфарбий и лэжьыгъэр адыгэ щIэныгъэм и зы унэ­тIыныгъэщIэщ. Абы тегъэщIапIэ ещI Дунейпсо ботаникэ хабзэр, урысыбзэкIэ жы­пIэмэ, Международный кодекс ботанической номенклатуры (МКБН). Абы, шэч хэмылъу, ­лэ­жьыгъэм и пщIэр фIыуэ ­къеIэт.
Дунейпсо ботаникэ хабзэм ипкъ иткIэ, къэкIыгъэхэр зыхиубыдэ гупышхуэм, къудамэ (отдел) жыхуаIэм, «-phytae» кIэу­хыр иIэн хуейщ. Абы уры­сыбзэм «-ные» кIэухыр щиIэщ. Адыгэ ботаникэ щIэныгъэм ипэкIэ къэмыхъуауэ абы щIэ­ныгъэлIым щыпегъэув «-хэ» пкъыгъуэр. Псалъэм папщIэ: Polypodiophytae - Папоротниковидные - Енэбхэ, Bryophytae - Моховидные - Лыцхэ. А хабзэм къызэригъэувымкIэ, лъэп­къыцIэхэм (семейство) я латиныбзэм «-aceae», егъуэт, урсыбзэм «-вые» кIэухыр ща­гъуэт. Адыгэбзэ фIэщыгъэхэм куэд бжыгъэ къэзыгъэлъагъуэ «-хэ-» суффиксым «-р» кIэухыр къыпоувэ: Cyperaceae - Осоковые - Ащтымхэр, Paeo­nia­ceae - Пионовые - Напэлэхэр. АдэкIэ лъэпкъыгъуэхэр (род жыхуа­Iэр), лIэужьыгъуэхэр (вид­кIэ зэджэр) къыхегъэкI. Арыххэуи, лъэпкъ щIэныгъэм иджыри къыщымыхъуауэ, къэ­кIыгъэ­цIэхэр зыщыщкIэ зэщ­хьэ­щыгъэкIа мэхъу.
ЕтIуанэрауэ, ботаникэ щIэ­ныгъэм тету зэхэлъхьа хъуа псалъалъэм къэкIыгъэцIэхэм теухуауэ щыIэ зэщхьэщыкIы­ныгъэхэр, зэтемыхуэныгъэхэр егъэ­кIуэд. Дызэрыщыгъуазэщи, нобэр къыздэсым къы­дэкIа адыгэбзэ псалъалъэхэм нэ­хъыбэрэ бзэм ущыхуэзэ къэ­кIыгъэцIэ бжыгъэ хъарзынэ къызэщIаубыдэ. Ауэ, ди жа­гъуэ зэрыхъунщи, абыхэм къагъэлъагъуэ къэкIыгъэр зы­щыщ­рэ зэхьэлIакIэ щы­зэ- ­хэ­мы­гъэкIар нэхъыбэщ, зэры­зэдзэкIам пхэнжыгъэ къ­ы­щыхэкI щыIэщ, псалъэхэм я тхыкIэми арэзы укъыщимыщI къохъу. Ахэр зэгъэ­зэхуэжыныр къалэн зыщимы­щIыжми, мы псалъалъэм а щыщIэныгъэр зыкъомкIэ зэригъэзэхуэжу жы­пIэ хъунущ.
Псалъалъэм, къызэ­рыт- ­лъы­тамкIэ, фIэщыгъэ минрэ щитIым щIигъу къызэщIиубыдащ. Абы хохьэ иджыри къыздэсым зэи утыку имыхьауэ щIыуэпсыр хъумэнымрэ ботаникэмкIэ епха, пщIы бжыгъэ хъу адыгэбзэ фIэщыгъэхэмрэ гурыIуэныгъэщIэхэмрэ. Iыхьищу зэхэт лэжьыгъэм мыхьэ­нэшхуэ иIэщ къэкIыгъэцIэхэр гуп-гупурэ зэрызэщхьэ­щы­кIым, къэкIыгъэхэр пкъы­гъуэкIэ, щIыуэпсым щиIыгъ увыпIэкIэ, зэрыщыIэ-зэрыпсэу елъытакIэ зэрызэхэдзам.
НэгъуэщI зы гъэщIэгъуэнми гу лъытапхъэщ. КъэкIыгъэ­цIэхэр «щыIэщ» жиIэу псалъалъэм къыщигъэлъагъуэ къудей ­мыхъуу, Iэмал здиIэм деж а фIэщыгъэхэм уащыхуэзэ Iуэ­рыIуэтэ щапхъэхэр (жыIэгъуэ­хэр, псалъафэхэр, псалъэжь­хэр, псалъэухахэр) псалъэ абгъуэхэм деж къащыхуехь. Апхуэдэ щIыкIэкIэ лэжьыгъэр зейм къэкIыгъэцIэхэр бзэм хеухуэнэж, ар зы лъэныкъуэкIэ, цIыхум и гъащIэм гуэх имыIэу, и гулъытэ къэгъэщIыгъэхэм къэкIыгъэхэм щIыпIэшхуэ щаубыду зэрыщытар нэрылъагъу ещI, ар нэгъуэщI зы лъэны­къуэкIэ.
Щхьэгъэпсо Сэфарбий и лэжьыгъэр ЩIэныгъэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием къыхилъхьа, томипщIу зэхэт «Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэр» проектым ипкъ иткIэ дунейм къытехьащ. Зи хуэдэ щымыIэ лэжьыгъэшхуэм къызэщIеубыдэ Къэбэрдей-Балъкъэ­рым и щIыуэпсым и беягъым, и Iуэху зытетым, ар зэрызэрахьэм теухуа къэхутэныгъэхэр. Проектыр щIэныгъэм и лъагапIэм удэзыш ехъулIэныгъэу зэрыщытым къыдэкIуэу, щIыуэп­сыр зехьэнымкIэ щыIэ Iуэхугъуэ зэIумыбзхэм я хэ­кIыпIэхэр къэзылъыхъуэ, дыкъэзыухъуреихь дунейр ­хъумэным ехьэлIауэ гупсысэ щхьэ­пэхэр щызэхуэхьэса къэ­ху­тэныгъэуи утыку къохьэ.
Шэч хэлъкъым, Щхьэгъэпсо Сэфарбий и лэжьыгъэшхуэм щIэупщIэ зэриIэнуми, лъэпкъ щIэныгъэм и къигъэхъуапIэ бэлыхь зэрыхъунуми. БзэщIэ­ныгъэлэжь гуэрым жиIэгъат: «Бзэм псалъэ пщыкIутху фIэ­кIа хэмытми, ар дунейм и хъугъуэфIыгъуэщ», – жиIэри. ЩIэ­ныгъэм и Iэгум къихутэжа къэкIыгъэцIэхэм къытхузэIуах дунейм тхыдэри, IуэрыIуатэри, лъэпкъ гупсысэкIэри къызэ­щIаубыдэ, икIи, пцIы зыхэ­мылъращи, ар зи щыIэныгъэм хэзыухуэнэф лъэпкъыр ехъу­лIауэ къэплъытэ хъунущ. Лъэп­къым тыгъэ лъапIэр къы­хуэзыщIа щIэныгъэлIми дяпэ­кIи ехъуэлIэныгъэ лъагэхэр зыIэригъэхьэну ди гуапэщ.
Мы зыри щIыгъужыпхъэщ. Псалъалъэр яхуэщхьэпэнущ адыгэбзэр зыджхэми, ар езыгъэджхэми, абы ирилажьэхэми, анэдэлъхубзэр фIыуэ зы­лъагъу дэтхэнэ зыми. Ди бзэм зиужьыну, ефIэкIуэну дыхуеймэ, псалъэр къэтпсэлъ къудейкIэ зэфIэкIынукъым, абы и щIыб къыдэлъ щIэныгъэри къэдгъэIурыщIэфын хуейщ. Мы псалъалъэр а Iуэхугъуэм зэрытелажьэм шэч хэлъкъым.