«Чэщей щыкъум хуэдэщ»

ЩIыуэпс

Мы жыгым и тхьэмпэхэр гъэм и сыт хуэдэ зэманми щхъуантIэщ. Езыр лIэужьыгъуэ лъапIэхэм хабжэ. И пкъыр быдэщ, къабзэщ (адыгэхэм «чэщей щыкъум хуэдэщ», «чэщейм хуэдэу къабзэщ» псэлъафэхэр къызыхахари аращ). Ди жагъуэ зэрыхъунщи, мы зэманым чэщейр Кавказ Ищхъэрэм щIагъуэу къыщыкIыжыркъым.

Ар къалъытэри, Кавказ Ищхъэрэм и щIыпIэ закъуэм, Адыгэ Республикэм ит ЦIыцIэ мэз хозяйствэм къыщызэтена чэщей (самшит) жыг гуэрэныр къегъэла зэрыхъуным хуэгъэза лэжьыгъэхэм щIадзащ.

«Кавказым щIыуэпсымкIэ и центр» («Центр природы Кавказа») хьэрычэтыщIэу щымыт зэгухьэныгъэмрэ дыкъэзыухъуреихь дунейм кIэлъыплъынымкIэ «НАБУ - Кавказ» уней IуэхущIапIэмрэ я щIэгъэкъуэну, Мэзыр хъумэнымкIэ центрым и IэщIагъэлIхэр жыг телъыджэм зэран хуэхъу хьэпIацIэхэр гъэкIуэдыным яужь ихьащ.

Экологхэм зэрыжаIэмкIэ, проектым «псэщIэ яхилъхьэжынущ» Кавказым илъэс мелуан 15-м и кIуэцIкIэ щызэщIэува «колхидэ чэщей» жыг лIэужьыгъуэр къыщызэтена и щIыпIэхэм.

«Кавказым щIыуэпсымкIэ и центр» АНО-м и унафэщI Шушайте Ренатэ и псалъэхэм ятетщIыхьмэ, ди къэралым къызэрыщыхута щIыкIэр ямыщIэ хьэпIацIэ зэраныщIэм илъэситху иримыкъум Кавказым и чэщей мэзхэм я процент 99-р ирилъэсыкIащ. Зы илъэс закъуэ дэкIыжамэ, ди деж щыIэжынутэкъым чэщей жыг телъыджэр къыщызэтена мэз кусэ тIэкIухэри. Абы щыгъуэми, ахэр я хэщIапIэщ къэкIыгъэрэ псэущхьэу я нэхъ гъуэтыгъуей дыдэхэм.

УФ-м и Тхылъ плъыжьым иратха «колхидэ чэщейр» къегъэлыным теухуа проектыр хуэгъэзащ Кавказ Ищхъэрэм и бгылъэ щIыпIэхэм гектари 2,63-рэ къыщызэщIэзыубыдэ мэз «лъапIэр» биологие питомникыу къегъэлъытэным. ЦIыхуIэ зылъэмыIэса жыг тIыпх тIэкIур зэрыщыIэм гу щылъатар Адыгэ Республикэм и щIыналъэрщ, 2016 гъэм и шыщхьэуIу, фокIадэ мазэхэм абы щрагъэкIуэкIа щIыпIэхутэ зекIуэхэм я фIыгъэкIэ. Гуэрэн мащIэу зэхэт а жыг лъапIэхэм къытрагъэзэжурэ илъэсищкIэ елэжьынущ, чэщейхуэлъэ бзаджащIэхэм я «лъэр щIаудын» папщIэ.

«ПсынщIэу багъуэ хьэпIацIэхэм мэзхэр ящыхъумэныр хуабжьу къалэн гугъущ. Абы къыхэкIыуи, Адыгэ Республикэм МэзхэмкIэ и IуэхущIапIэм щылажьэхэм фIыщIэ ин яхудощI, щIэныгъэ-къэхутакIуэ лэжьыгъэхэр къыщызэдгъэпэщынымкIэ къызэрыддэIэпыкъум папщIэ. Ауэ щыхъукIи, хьэпIацIэ бзаджэр дызыхуэкIуэ илъэсхэм дгъэкIуэдыжынымкIэ мыхьэнэ ин дыдэ зиIэщ Кавказым чэщей мэзхэр щызэтегъэувэжыным хуэгъэзауэ длэжьхэри», - къыхигъэщащ «НАБУ - Кавказ» IуэхущIапIэм и унафэщI Губченкэ Еленэ.

 «Колхидэ чэщейр» къыщыкIыу ди къэралым къина щIыпIэм IэщIагъэлIхэр зэпымыууэ щыкIэлъыплъынущ ар зи хэщIапIэ къэкIыгъэхэм я щытыкIэр зыхуэдэми. Къетхьэжьа Iуэхум дыщехъулIэрэ - чэщей мэзхэр къытщIэхъуэ щIэблэхэм къахуэнэнущ. Абы къыдэкIуэуи, ди лэжьыгъэм цIыхухэр иригъэгупсысынущ къэзыухъуреихь дунейм сытым щыгъуи хуэсакъын зэрыхуейм», - дыщIигъужащ и псалъэм Шушайте Ренатэ.

Чэщей жыгхэм щеIэзэкIэ, экологхэм къагъэсэбэпыр цIыхухэм, хьэкIэкхъуэкIэхэм, къэкIыгъэхэм зэран яхуэмыхъу биологие Iэмэпсымэхэмрэ хущхъуэхэмрэщ. Белджылы зэрыхъуащи, ещанэ хэIэбэгъуэм деж хьэпIацIэхэм я процент 98-м лъэныкъуэ зрагъэз. Мы бгъэдыхьэкIэр иджыблагъэ къыщагъэсэбэпащ Адыгэ Республикэм и щIыналъэм чэщей къыщыкIыу къыщагъуэтыжа нэгъуэщI зы щIыпIэ цIыкIуми. Абы къызэщIиубыдэр гектаррэ ныкъуэм нызэрыхьэсщ. Ауэ щыхъукIи, зи гугъу тщIа Iэмалхэр къагъэсэбэпкIэрэ, IэщIагъэлIхэм псори зэхэту чэщей мэзхэр зэрыт гетари 4-м нэблагъэр кърагъэлыфынущ.