Адыгэхэр - Бахъсэн и псыхъуащхьэхэм

Этнограф, тхыдэдж цIэрыIуэ Волковэ Татьянэ 1974 гъэм Москва къыщыдигъэкIа «Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэр: XVIII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ XX нэсыху» и тхылъ купщIафIэм и япэ Iыхьэм, къэрэшейхэмрэ балъкъэрхэмрэ ятеухуам, мыпхуэдэ сатырхэм дыкъыщоджэ:

«Си тхыгъэхэм ящыщ зым къыщызгъэлъэгъуэжауэ щытащ, Бещтоужь и Iэхэлъахэу «IуащхьитхукIэ» зэджэ щIыналъэр XVIII лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм зрагъэбгына къэбэрдей адыгэхэр а лъэхъэнэ дыдэм Бахъсэн и псыхъуащхьэхэм зэрыдэтIысхьэгъар: 1724 гъэр къихьэху - Къетыкъуэхэ, иужькIэ - Кургъуокъуэ Мыхьэмэтрэ и къуэшхэмрэ».

Дэ зэрыхуэдгъэфащэмкIэ, Псыхуабэ лъэныкъуэкIэ кърагъэIэпхъукIа адыгэхэм а лъэхъэнэм Бахъсэн и къуэладжэр ищхьэ дыдэхэм нэсу яубыдагъэнущ. АбыкIэ щыхьэтщ Волковэ Татьянэ зи гугъу тщIы и тхылъым къыщихь мыпхуэдэ псалъэхэри:

«ПэIущIэ Кавказым XVIII лIэщIыгъуэм и япэ илъэс 30-м щекIуэкIа Iуэхугъуэхэм ятеухуа дэфтэрхэм къызэрагъэлъэгъуэжымкIэ, Къэбэрдеишхуэм и пщыхэм я къуажэ нэхъыщхьэхэр Бахъсэн псыхъуэ и лъэныкъуитIымкIи щыIэ бгы лъагэхэм «щагъэбыдащ». 1743 гъэм дунейм къытрагъэхьа дэфтэрым къыщыхэщыж сонэхэр Накрэ (Донгуз-Орун) щхьэдэхыпIэм адэкIэ щыпсэу сванхэрауэ къыщIэкIынущ».

Зи гугъу тщIы щIэныгъэрылажьэ бзылъхугъэм зэрыжиIэу, къэбэрдей адыгэхэр Бахъсэн и псыхъуащхьэхэм XVIII лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм зэрыдэсыгъар къэтлъытэмэ, къэрэшей къущхьэхэр, а щIыпIэми икIыу, бгыхэми щхьэдэхыу, Псыжьыщхьэ къыщыдэхутар 1640 гъэм и ужькIэщ, ауэ 1709 илъэсыр къимыхьэ щIыкIэщ. АрщхьэкIэ, 1867 гъэм дунейм къытехьауэ щыта нэгъуэщI зы дэфтэрым къызэрыхэщыжымкIэ, XVIII лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм Бахъсэн и псыхъуащхьэхэр тыркубзэм ирипсалъэ лъэпкъхэм къахэкIа цIыхухэм аргуэру яубыдыжауэ щытащ.

ЖытIар иризэхуэтхьэсыжу, мыбдежым мыпхуэдэу демыгупсысынкIэ Iэмал иIэкъым: «Псыжьыщхьэ къэрэшейхэр къыщыдэхутар 1640 - 1709 гъэхэм я зэхуакур арамэ, хэту пIэрэ атIэ Iуащхьэмахуэ и щIыбкIэ щыIэ а тIуащIэм абы ипэкIэ дэсыгъар?» А упщIэм и жэуапри гъэщIэгъуэнщ.