ХьэкIувхэр псэ быдэт

Куэдым къалъытэ Кавказ зауэр 1864 гъэм накъыгъэм и 21-м иухауэ. Ауэ дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, щхьэхуитыныгъэм щIэзэуа ады­гэхэм яхэтащ я щIыгу къихьахэм ­зэман кIыхьым къриубыдэу къе­ныкъуэкъуа, уеблэмэ XIX лIэ­щIыгъуэм и кIэхэм нэсыху Уры­-     сей къэралыгъуэжьым щыщу зыкъэзымылъыта, унагъуэ-унагъуэ­кIэрэ бгыхэм зыдэзыгуэша гуп щхьэхуэхэр. ХьэкIувхэрщ зи гугъу тщIыр (кIахэ адыгэхэм «хьэкIуцу», урысхэм «хакучи» жаIэрт). Ахэр шапсыгъхэу къалъытэрт, зэрыпсалъэу щытари абыхэм я бзэрщ, тIэкIу зэхъуэкIа хуэдэу къыпщы­хъункIэ хъунуми.

1864 гъэм Кавказ зауэр и кIэм нэблэгъауэ къалъытами, урысыдзэр иджыри 1865 - 1866 гъэхэми зи щхьэ­хуитыныгъэм къахутемыкI, хы ФIы-цIэ IуфэмкIэ укъыщеплъмэ, Шахэрэ Ашэрэ я зэхуаку дэлъ мэз гуэрэн I­увыжьхэм къафIыщIэна адыгэхэм теуэ зыбжанэ иращIылIауэ щытащ. Къэдгъэлъагъуэмэ, ПсыфIыпс (Псезуапсе) и псыхъуащхьэхэм, ХьэкIувыпс (ХьэкIуцыпс, Хакучипсе), Хьэ­джыкъуэ (Ходжоко, Хаджико), Тэчей (Татай), Кхъуэпс (Копсе), Енэбэплъ (тхьэрыкъуэф теплъэ иIэу а щIы-    пIэм къыщыкI къэкIыгъэ плъыжьым зэреджэ «енэб» псалъэм къыте­хъукIащ) псы бгъунжхэм къагъэщIа къуэладжэ дыхьэнейхэмрэ абыхэм          я щхьэжкIэ узыщрихьэлIэ щIыпIэ         дэгу пхыплъыгъуейхэмрэ зэпэщIэу-вэ­ныгъэ гуащIэхэр щекIуэкIащ.
Адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэры­бы­ным я нэхъыбапIэм лъапсэрыхыр ­къащыхуэкIуэм, алъандэрэ нэхъ лъэ­ныкъуэ егъэзарэ хэгъэгу щхьэхуэу псэуа хьэкIувхэми гузэвэгъуэ иныр къакIэщIэзэрыхьащ икIи 1864 - 1866 илъэс зытIущым къриубыдэу, абыхэм ящыщ куэдыр зэрыса щIыналъэм ирашащ. АрщхьэкIэ, нэхъ ерыщ дыдэхэм, зыщагъэбыдар зэры­щIэп­щы­тыкIыгъуейм къыхэкIкIэ, яху­зэфIэкIащ пащтыхьыдзэхэм къращIылIа теуэхэм зрамыгъэхьу, фIы-щэу ялъагъу я хэкум къафIинэн. Тыркум ягъэIэпхъуэным и мызакъуэу, абыхэм ядакъым урысхэм къыхуа­гъэлъагъуэу жаIа Псыжьрэ Лабэрэ я псыпцIалъэ Iуфэхэми IутIысхьэн.
Апхуэдэу щыхъум, зэрыпхъуакIуэ­хэм, нэгъуэщI зыри къахуэмынэжу къалъытэри, я дзэ пакIэу зэхаша­хэмкIэ хэкупсэ жыIэмыдаIуэхэм аргуэрыжьу ятеуащ. Абы щыгъуэми ­пащтыхьыдзэм къигъэсэбэпар Iэ­малыжьу зэсагъэжьхэрщ: къуажэхэр игъэсэхэжыныр, гъавэ хьэсэхэр зэ­хэутэныр, ерыскъы гъэтIылъыгъэхэр зэтегъэсхьэныр, нэгъуэщIхэри.
1864 гъэм шыщхьэуIум и 18-м къытезыгъэзэж теуэхэм я зэхэублакIуэ генерал-майор Гейман Кубань областыр зи хэщIапIэу къэзылъытэжа пащтыхьыдзэхэм я Iэтащхьэм мып­хуэ­дэу хуитхауэ щытащ: «ХьэкIувхэр зэи лъэпкъ щхьэхуэу щытакъым. Аба­зэхэхэм, шапсыгъхэм къищы­нэмыщIа, абыхэм куэду яхэтщ бгы-хэм зи щхьэ изыхьэжа ди къэзакъ­хэмрэ сэлэтхэмрэ. Лъэпкъ зэщы-      мыщу зэхэухуэна хьэкIувхэм зы­щагъэ­быдащ ПсыфIыпс хэлъадэ псы­е­жэххэр къыщежьэ жьанэхэм, абыхэм я лъабжьэкIэ щыIэ джабэщI задэхэм пхыгъэмба бгъуэнщIагъ-хэм, мэзхэм щIауфэжа къуэнэфхэм, къуацэ-чыцэхэм къахэмыщ мывэ ду­хэм».  
Тхыдэр ипэжыпIэкIэ щыхьэт зы­техъуэр аращи, щхьэхуитыныгъэр фIы­щэу зылъагъу бгырыс хъыжьэ-хэм а лъэхъэнэм яхузэфIэкIащ зыми ­щы­мыгугъ икIи пымыщIа, я щхьэм щы­хуитыж гъащIэ щхьэхуэ мэз аб­-ра­гъуэхэмрэ къурш дурэшхэмрэ ­щау­хуэну. Ар хуэбгъадэ хъунущ «цIыху цIыкIур» здынэмыплъыс бгыщ­хьэ аранэхэм къуршыбгъэхэм абгъуэ зэрыщаухуэм.
Къыпагъэзурэ, бгым кърахухыу Тыркум ираша я лъахэгъухэм я пIэ-кIэ, куэд дыди дамыгъэкIыу, хьэ­кIувхэм къахыхьащ адрей адыгэ-абазэ-убых лIакъуэхэм къахэкIа, щалъ­хуа щIыналъэм икIыну хуэмей хэкуп­сэхэр.
ЯпэщIыкIэ, бысымхэр «хьэщIэ-хэм» тIэкIуи яхуэщтэIэщтаблэрэ дзыхьи ­хуамыщIыщэу щытами, Iэ­малыншагъэм зэришэлIахэр, пIалъэ кIэщIым къриубыдэу зы Iэмы­щIэ-Iэрамэу зэ­ры­убыдыжащ. Къахы­хьахэм я ны­къуэр хьэкIувхэм яхэзэ­ры­хьыжащ, мыдрейхэм а щIыпIэм къегъэщIылIа Ашэ, Шахэ и псы­хъуащхьэхэм щы­пэ­рыхьэт къинэ­мыщI къуэнэф-къуэдэгухэм зэдагуэшащ.
Кавказ зауэр иухауэ щагъэIуа 1864 гъэм и накъыгъэ мазэм иужькIи, апхуэдэ щIыкIэм тету зэхэджэжа хъуат хэкупсэ нэсхэм я лъахэу къалъытэу ­хуежьа хьэкIув хэгъэгу цIыкIум щы­­-зэ­рихьэлIэжахэр. Арати, бгырыс щхьэ­хуитхэм, Кавказыр Ищхъэрэрэ Ипщэу «зыгуэш» къурш тхыцIэ ­екIуэ­кIым къыщыщIэдзауэ, хы ФIы­цIэмкIэ езыгъэзых псыкъуэпсхэр зыдэт къуэладжэ дыхьэнейхэм жы­лагъуэ щхьэхуит къыщызэрагъэпэщыжащ. Абы и курыхыр ХьэкIувыпс Псы­фIыпс щыхэхуэжырат.
ЯпэщIыкIэ, генерал-майор Гейман хьэкIувхэм фIырыфIкIэ ягурыIуэну и ­гугъащ. Абы къыхэкIыуи, бгым зыщы­зыгъэбыдахэм убыххэмрэ шапсыгъ­хэмрэ ящыщу пщIэшхуэ зыхуащI тхьэмадэ зыбжанэ яхуиIуэхуащ. Арщ­хьэкIэ, хьэкIувхэр урысхэм къыхуа­гъэ­кIуа  ­лIы­кIуэхэм  я  жыIэ едэIуакъым и­кIи еувэлIакъым. Апхуэдэу щыхъум, зэры­тIыс­хьа абгъуэм кърашын пап-                      щIэ, ­пащтыхь дзэзешэхэм абыхэм ­ираутIыпщащ кIуэрыкIуэм тету гъуэгу ­бгъузэ кусэхэр мэзхэм щыпхызыуп-щIыкI, бгылъэ-мэзылъэхэм лъэны­къуищкIэ къакIуэцIрыкI дзэ пакIэхэр.  
Езы урысхэми зэрыжаIауэ, дапхуэ­дизу ахэр а гъуэгуанэм гугъу щемы­хьами, бгырысхэр гуащIэу къапэувами, «хьэщхьэрыIуэ» теуэм хэтахэм яху­зэ­фIэкIащ къудамищу бгым драшея дзэхэр щхьэхуитыныгъэм щIэзэу хьэ­кIувхэм я абгъуэм ирашэн.
АрщхьэкIэ, телъыджэр аращи, абыи къигъэсабыракъым хэкупсэ нэсхэр. Ахэр зэбгрыкIри, мэз Iувыжьхэм хэ­- кIуэ­сэжащ. ЯкIэлъыпхъэрыну темыгушхуа пащтыхь зауэлIхэр къикIуэ­тыжри, щIыпIэ ягъэнэхуахэм деж къэрэгъул щхьэхуэхэр щагъэуващ. ИкIи абыхэм зауэ Iуэхухэр, къыкIэлъыкIуэ ма­зищым къриубыдэу, пIалъэкIэ ягъэ­бэяуащ.
АрщхьэкIэ, жэпуэгъуэр къызэрихьэу, генерал-майор Гейман и къыкIэлъы-кIуэ теуэр иублащ. Аргуэрыжьти, гъуэгу мыгъуэ техьэжа урысхэм хьэкIувхэм тIысыпIэ ящIыжа къуажэ цIыкIу зыбжанэр ирагъэсэхэжащ, зэрахабзэуи, я ерыскъы гъэтIылъыгъэхэр Iисраф зэт­ра­щIащ. Ауэ, нэхъ гъэщIэгъуэныжыр аращи, апхуэдиз хьэкIэкхъуэкIагъэ къыт­рагъэзэжурэ зыкIэлъызэрахьа хьэ­­кIувхэм затын Iуэху итIани зэра­хуакъым. Абы ипIэкIэ, абыхэм бийм и топышэхэр къащылъэмыIэсыну къалъытэ къуэнэф нэхъ дэгужхэм зы­щагъэпщкIуащ.
«Лъэхъэнэ кIыхь къызэщIэзыубыда кавказ зауэжьым сызыщрихьэлIа зэ­рызехьэ псоми мы иужьрей зекIуэм ­нэхъ хьэлъэрэ мыхьэнэ гуэри зимыIэ-рэ  яхэтауэ къысхуэщIэжыркъым, - зы­щиумысыжащ и тхыгъэхэм ящыщ зым Гейман. - Сэ шэч лъэпкъ къытесхьэркъым, кавказыщIыр къэзэуным хуэгъэзауэ урысыдзэр нэхъ гугъу дыдэ езыгъэхьа Iуэхухэм ящыщу хьэкIувхэм ядедгъэкIуэкIа теуэхэр ди тхыдэм къызэрыхэнэнум!»…

 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: