Макъамэр щхьэ куцIкIэ зыхэпщIэ мэхъу

Макъамэу зыхэпщIэфынущ тхьэмпэм я щхъыщхъ макъри, уэшхри, толъкъунри, цIырцIырхэмрэ пкIауэхэмрэ я макъри, бзум и уэрэдри… Дунейр къызэрыунэхурэ цIыхум къыдэгъуэгурыкIуэ макъщ ахэр. Дауи, макъхэр зэхуэмыдэу зыхещIэ цIыхум. Уафэгъуагъуэ уэшхым игъэгузавэмэ, бзухэм я бзэрабзэ макъым гупсэхугъуэ кърет.

Иджыри дунейм къытемыхьэ щIыкIэ цIыхум зэхех и анэм и гум и къеуэкIэр, зэрыбауэр. Дунейм къытохьэри, макъ бжыгъэншэхэм я дунейм къыхохутэ. Макъыу зэхихым щыщхэр къигъэIужынуи иужь йохьэ.

         Макъамэ ягъэIун гукъыдэжыр щхьэусыгъуэ хуэхъуащ макъамэ Iэмэпсымэхэр къагупсысыным. ЩIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, илъэс мин 30-м щIигъукIэ узэIэбэкIыжмэ цIыхухэм макъамэ Iэмэпсымэ яIащ: мывэмрэ къупщхьэмрэ къыхэщIыкIа флейтэмрэ арфэмрэ макъамэ кърагъэкIырт. ИтIанэ къежьащ макъамэ лIэужьыгъуэхэр: уэрэдыр, къафэр, гимныр, рокыр, нэгъуэщI куэди. Апхуэдэу, цIыхумрэ макъамэмрэ къызэдогъуэгурыкIуэ дунейр къызэрыунэхурэ. ЦIыху акъылыр ухуащ макъамэр зыхищIэу, къыгурыIуэу.

ЩIэныгъэлIхэм зэхагъэкIыу щIадзащ щхьэ куцIым щыщу сыт хуэдэ Iыхьэм макъамэ зыхэщIэнымкIэ жэуап ихьми. Макъамэтх цIэрыIуэхэм я деж щалъагъурт гъэщIэгъуэн куэд.

         I933 гъэм француз макъамэтх цIэрыIуэ Равель Морис и щхьэ куцIым сэкъат игъуэтауэ щытащ. И акъылым итт, и гурыхуагъэми кIэрыхуатэкъым. Нэхъапэм итха макъамэу хъуар гукIэ ищIэжырт. Ауэ макъамэ хуэтхыжыртэкъым. Зэгуэр жиIауэ щытащ абы теухуауэ: «Оперэ хьэзыр си щхьэм илъщ, ауэ игъащIэкIэ схуэтхынукъым ар. Сухащ макъамэ тхыныр».

         Щхьэ куцIым макъамэр зэрызыхищIэм теухуауэ американ нейробиолог Уейнбергер Норман «Макъамэ къарум сыт и щэхур?» статьям щетх: «Макъамэ дыщедаIуэкIэ, щхьэкуцIым ар зыхищIэн щIедзэ, зэхихыным нэмыс щIыкIэ. Макъамэр къыгурыIуэным холэжьыхь илъагъури, асыхьэтым зыхищIэри.

         Зэман кIыхькIэ макъамэм хуеджа цIыхум макъамэр зыхэзыщIэ и псантхуэхэр нэхъ псынщIэу лажьэ мэхъу, уеблэмэ щхьэ куцIми абы зэхъуэкIыныгъэ иретыф. Къапщтэмэ, макъамэтх цIэрыIуэмрэ цIыху къызэрыгуэкIымрэ я акъылым макъыр къызэриубыдыр зэтехуэркъым. Макъамэтхым макъамэр зэрызэхихыр процент 30-кIэ нэхъ хуабжьщ, адрейхэм зэрызэхахым нэхърэ. Уеблэмэ абыхэм я Iэпэхэм макъамэ Iэмэпсымэр зэрагъэджэгунум я щхьэ куцIри хуэщIащ».

 Яджыр макъамэр щхьэ куцIым къызэритIасэм и закъуэкъым, абы цIыхум къырит гукъыдэжыр зыхуэдэми мыхьэнэ иIэщ. КъызэрахутамкIэ, мак4ъамэмцIыхухэм я процент 80-м зрегъэхъуэж я зыщIыкIэм: я щхъуэфэцым зрегъэIэт, егъагъ, егъэдыхьэшх. Макъамэм губжыр пщхьэщех, шукъыдэжым зрегъэIэт, уеблэмэ сымаджэр щигъэхъужи щыIэщ. Абы теухуауэ телъыджэщ адыгэм и щIопщакIуэ, шэхэх уэрэдхэр.

Дунейм лъэпкъыу тетым яIэщ сабий зэрагъэудэIу макъамэхэмрэ уэрэдхэмрэ. Сабийр абы сабыр ищIу щIэжеикIыным холэжьыхь окситоцинкIэ зэджэ гормоныр. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, акситоциным егъэмащIэ щхьэкуцIым и Iыхьэу цIыхур шынэнымрэ гузэвэнымкIэ жэуап зыхьыр. ЦIыхур макъамэ щедаIуэкIэ нэхъыбэ мэхъу дофамин (гухэхъугъуэ къезыт) гормонри.

20I4 гъэм къыдэкIащ «Живые внутри» американ фильмыр. Абы къыхощ жьы хъуахэм я унэ - сымаджэщым и лэжьакIуэм и хъыбар. Зэгуэрым абы лэжьапIэм къыздихьащ макъамэ зэмылIэужьыгъуэхэр зытет айпад. Жьы хъуахэм я унэр хэщIапIэ зыхуэхъуахэр иригъэдэIуащ. Телъыджэрати, Альцгеймер узыр зыпкъырытхэм макъамэм едаIуэурэ, я блэкIахэр къащIэж хъуащ. Фильмым лъабжьэ хуэхъуар къэмыгупсыса хъыбарщ. 2009 гъэм Калифорнием и университетым и лэжьакIуэхэм щхьэкуцIым къыщагъуэтащ макъамэмрэ гукъэкIыжхэмрэ зэзыпх Iыхьэ. Зэгуэр зэхихауэ щыта макъамэм едаIуэкIэрэ, абы щыгъуэ зыхищIауэ щытахэри ар зытехуа зэманри къещIэж.