УзэщIакIуэ, хабзэ убзыхуакIуэ, лэжьыгъэ къызэгъэпэщакIуэ Къуэдзокъуэ Лэкъумэн

              1838    гъэм    университетыр    къиуха     нэужь,     Къуэдзокъуэ   Дмитрий   Мэзкуу   дэт   уголовнэ    судым   и   палатэм   уват.  Абы     къыхэщт     имыIэу        мэзкуудэс      къулыкъущIэм     и     гъащIэ   тынш ирихьэкIыфынут,  ауэ  и натIэ хъуар нэгъуэщIщ.

               1839  гъэм   бадзэуэгъуэм  и   кIэм  Къуэдзокъуэр  Кавказ  Ищхъэрэм къоIэпхъуэжри,   и  къэбэрдей  благъэхэр  къегъуэтыж. Ар щIэхъуэпсырт  цIыхубэ  лэжьакIуэу,  лъэпкъ   узэщIакIуэу,  бэ   къыщхьэщыжакIуэу  псэуну.   

              «Дунейм   теткъым   сэркIэ  нэхъ  лъапIэ  си   лъэпкъышхуэр зыхуей хуэзгъэзэным нэхърэ, апхуэдэ щIыкIэкIэ гъащIэ гъуэгуанэ зыкъизых къызэзмынэкIми,  ар  къызэрымыкIуэ  гъуэгуанэ   махуэ   схуэхъунущ.  Гум, ипэжыпIэкIэ, тхьэмыщкIэ мин  зыбжанэм я фIыщIэр нэхъ фIэфIщ, «действительный   статский  советник»  къулыкъум   нэхърэ, -  яхуитхырт абы   Мэзку  дэс   и   благъэхэмрэ   и   ныбжьэгъухэмрэ.

            Къуэдзокъуэр   Псыхуабэ  къыщоувыIэри,  куэд  дэмыкIыу  щIэныгъэ  зыбгъэдэлъ   адыгэхэм   -  ПIалъэкIэ  лажьэ  Къэбэрдей  хейщIапIэм  и   секретару   лэжьа,   адыгэ   хабзэр   зыджа   Щэрдан  Екъубрэ  адыгэ  узэщIыныгъэм  хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа  Нэгумэ Шорэрэ  -  нэIуасэ   яхуохъу.

ЩIалэм    кавказыбзэхэмрэ   къуэкIыпIэбзэхэмрэ    иджын     щIедзэ, тхыдэ  фэеплъхэр    къелъыхъуэж. И  лъэпкъым  нэхъ  гъунэгъу  зыхуищIын мурадкIэ  абы  зэхуехьэсыж    хабзэжьхэр,  къафэхэр,  уэрэдхэр.  «Си  Iуэхур  пщIэншэ  хъуакъым, си  псалъалъэр  мэбагъуэ. Хъыбарыжьрэ  уэрэдыжьу  куэд  дыдэ  зэзгъэуIуащ.  Иджыри   тырку  сулътIанхэм  мыбы  щыпсэу цIыхубэм  къыхуатха тхыгъитI  къэзгъуэтыжащ -  икъукIэ  хьэпшып гъэщIэгъуэнщ», - яхуетх   щIалэм   Хомяковхэ.
              I863    гъэм    щIы     Iуэху     зезыхуэ     IуэхущIапIэ       псори   зэхуащIыжу,   а  псори   къызэщIэзыубыдэ,   Тэрч   областым     «ЩIым    теухуа    хабзэхэм  кIэлъыплъ   комиссэ»   къыщызэрагъэпэщым,  унафэщIу    Къуэдзокъуэ  Лэкъумэн   трагъэувэ.          Нэхъыщхьэ         ящIынумрэ        Комиссэм   хагъэхьэнухэмрэ    щыхэдэм,  Тэрч   областым  и   тепщэ  Лорис-Меликов Михаил  а   Iуэхум        ткIий             дыдэу       бгъэдыхьат.  Абы     къызэрилъытэмкIэ,  Комиссэм   хэтынухэр     щIэныгъи   яIэу,   зауэлIхэу,    унафэ   щIыкIи   ящIэу   щытын   хуейт.  Лорис-Меликовым  Мэзкуу     университетым  къыщыдеджа  икIи   и   ныбжьэгъуу   щыта   Къуэдзокъуэр   къыхихащ.  Езыр   щэныфIагъыр  щадж  факультетым,  Къуэдзокъуэр – философием и къудамэм    щIэсу  зэдеджахэт.  Тэрч  областым  и унафэщIыр щыгъуазэт  и  ныбжьэгъум и  акъылри и Iуэху зэфIэхыкIэри  здынэсым. Кавказыдж цIэрыIуэ  Кокиев  Георгий зэрыжиIэмкIэ: «Къуэдзокъуэр  Сословнэ комиссэм   и  унафэщIу  зэрагъэувар  емыгупсысу  къащта   унафэтэкъым. Езыр  щыбгырыскIэ, абы  нэхъ къезэгъри  илъагъунут,  бгырысхэм  пащтыхьым  и  къулыкъущIэхэм хуамыщI  дзыхьри зыхуригъэщIыфынут. Пэжым и хьэтыркIэ, жыIэн  хуейщ тепщэгъуэр Къуэдзокъуэр  щигъэувым  зэрыщымыуар. Абы  утыку ирихьа    дэфтэр     зыбжанэр щыхьэт тохъуэ ар щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ, псом нэхърэ нэхъыщхьэращи – Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу  бгырысхэм я  псэукIэр къызыгурыIуэ   цIыхуу    зэрыщытам.   Ар  зи   пашэу  щыта   Комиссэм   и   лэжьыгъэр  I863-I869   гъэхэм  зэрызэтеувар   къэзыгъэлъэгъуэж   дэфтэрым   IупщI  пщещI   Къуэдзокъуэм    Къэбэрдей,  Балъкъэр,  Ингуш, Осетие, Шэшэн, Къумыкъу щIыналъэхэм   я    псэукIэр иригъэфIакIуэу   лэжьыгъэшхуэ  зэрыригъэкIуэкIар.  Лэжьыгъэм  и   ужь   итыху,  щIалэм  Iуэхур   сыт   щыгъуи  бгырыс  лъэпкъхэм   я  хабзэхэм,  я  зэхэтыкIэм  елъытауэ   зехьэн   хуейуэ    къилъытэрт.  Псалъэм папщIэ, щIым теухуа  унафэ къыщащтэм, абы  тригъэчыныхьырт щIыр  цIыхубэм  зэдайуэ  фIэкIа   ирамытыну,  ар  хабзэм  къигъэуву  жиIэрт, бгырыс  уэркъхэм   унейуэ  етыныр фIэзахуэтэкъым.       Къуэдзокъуэр   гузавэрт   щIыр  щIэрыщIэу   зрат   къэбэрдейхэм  ар куэд дэмыкIыу нэгъуэщI лъэпкъхэм  иращэнкIэ. «Сыт хуэдизыщI  лIакъуэ хэIэтыкIахэм    едмытми,  мы зэманым   абыхэм   яхэлъ   нэмысым, гъэсэныгъэм, я  псэукIэм тепщIыхьмэ, ар  щхьэпэ   зыхуэхъунур закъуэтIакъуэххэщ.  ПщIэншэу   къаIэрыхьа  щIыр   цIыху   20-м  щыщу I5-м  къахуэгъэсэбэпынукъыми,   пуду     ящэжынущ».

          Къуэдзокъуэм  жиIар  пэж  хъуащ. ЗэхъуэкIыныгъэхэр  екIуэкIыху,  къэбэрдей  пщыхэмрэ  уэркъхэмрэ  ялъыса щIы  дестынэ 56-р ящэжащ. Дестынэ 56-м щыщу 38-р къэIэпхъуахэм, нэхъыбэу Таврием (Кърымым) къиIэпхъукIахэм  ящэхуащ. ЩIы зиIэхэм  иджыри  я хьэлт  ар  щIыр   мылъку  зыщI   банкхэм  халъхьэныр. УнафэщIхэм  я  пащхьэ  ирихьа  дэфтэрым  Къуэдзокъуэм щыжеIэ: «Лъэпкъ  цIыхубэм защIэгъэкъуэн  хуейщ, сыт хуэдэ лIакъуэм къыхэкIами. Ауэ  зыдэIэпыкъун хуейр щIыр ирагъэфIакIуэу  телэжьыхьынухэращ». ЩIыр   цIыхубэм    зэдай  ищIкIэрэ,    къэбэрдейхэм  ящIхэр  лъэпкъым  къыхуигъэнэжын Iуэхут зэрихуэр  Къуэдзокъуэм.  А щытыкIэм  зэи  зимыхъуэжыну  жиIэртэкъым  абы. И чэзу къэсмэ, Къэбэрдейми  щIыр  нэрыбгэ щхьэхуэхэм щызэрахьэфу хъуным  щыгугъырт.  

             «Къэбэрдейм щIыр  цIыху щхьэхуэхэм  щатегуэшэн хуейкъым зэрыжысIэм  къикIыркъым  ар  сыт  щыгъуи цIыхубэ  мылъкуу къэгъэнэным фIэкIа сфIэмыкъабылу».  УзэщIакIуэр зэреплъымкIэ, экономикэ и лъэныкъуэкIэ зыужьыныгъэ щыбгъуэтынур щIэныгъэмрэ  гъэсэныгъэмрэ лъагагъ  гуэр ягъуэту, езы лэжьыгъэми  пщIэшхуэ   иIэ хъуа  нэужьщ. 

         «Дэни   псэукIэр   щебгъэфIэкIуэн  папщIэ, - етх   Къуэдзокъуэм, - япэрауэ,  щIы   ухуейщ.  ЕтIуанэрауэ – абы  утелэжьыхьын  гукъыдэж. Ещанэу – Iуэхур зэрызепхьэн Iэзагърэ акъылрэ. ЕплIанэуи, ар зэрызэфIэпхын  мылъку,  нэгъуэщIу жыпIэмэ, ахъшэ  ухуейщ, ауэ  етIуанэри, ещанэри, еплIанэри зиIэ адыгэ щымыIэмэ, сыт хуэдэ зыужьыныгъэ экономикэм зэрыщыгугъыпхъэр?»
        Бгырыс  цIыхубэм я  псэукIэр  нэхъыкIэ щIэхъуам  и  щхьэусыгъуэу Къуэдзокъуэм  къилъытэр  Кавказ зауэрат. Къаруушхуэ тебгъэкIуэдэн хуейт зауэ  зэманым  зэтекъута  псэукIэр    зэфIэбгъэувэжыным.  

Бгырысхэм  я  гъащIэм  фIыкIэ   зригъэхъуэжыну  Къуэдзокъуэр щыгугъырт   Владикавказ   къыщызэIуаха,  мэкъумэш Iуэхум  папщIэ IэщIагъэлIхэр   зыгъэхьэзыр   реальнэ    училищэм.  УзэщIакIуэм    къилъытэрт   а   еджапIэм    Кавказ    Ищхъэрэ     псом    щхьэкIэ   мыхьэнэшхуэ    иIэу   икIи   сыт    щыгъуи    еджакIуэхэми   егъэджакIуэхэми  ялъэIэс   зэпыту   къекIуэкIырт.  Училищэр къыщызэIуаха  I868   гъэм   щегъэжьауэ,  Къуэдзокъуэр  абы   псапэ   ахъшэкIэ  зыщIигъэкъуам къыщымынэу,   I880  гъэм   езыр  еджапIэм  и  директору ягъэувын унафэр  къыхалъхьат, ауэ  администрацэм зэгурымыIуэныгъэ  гуэр   зэрыхудиIэм  къыхэкIыу, узэщIакIуэр арэзы хъуакъым.  Сом  4000  зи  уасэ  щIапIэшхуэ  училищэм  и  мылъкум  хилъхьа  нэужь, Кавказ еджапIэ  округым  и  унафэщIым  Къуэдзокъуэм  апхуэдэ  тыгъэ лъапIэ  зэрахуищIам   щхьэкIэ,   фIыщIэшхуэ   къыхуищIауэ щытащ.