Литературэмрэ гъащIэмрэ

«Литературэр гъащIэм и гъуджэщ», жаIэ. Мыбы пэж хэлъщ, ауэ и кIэм нэс арэзы утехъуэн хуейуэ щыткъым. Гъуджэм къищым хуэдэу гъащIэр къезытхэкIхэм къагъэсэбэпа Iэмалым «натурализмэкIэ» йоджэ. ГъащIэм и пэжымрэ литературэмрэ зэгъунэгъу хъун хуейуэ къыщIэкIынщ, ауэ ахэр псомкIи зэтехуэ хабзэкъым. Литературэм образкIэ къегъэлъагъуэ гъащIэм къыщыхъункIэ уи фIэщ зыщI псэукIэр, цIыху зэхущытыкIэр.

ГъащIэмрэ литературэмрэ я зэпыщIэныгъэр налъэ куэду зэхэлъщ. Абыхэм лъэхъэнэхэм зыдахъуэж, ауэ а зэхъуэкIыныгъэхэри «къыхэIущIыкIам» ещхьу литературэ процессым хыхьэркъым. Ди зэманым тхакIуэм и хуитыныгъэхэр ещхьыжкъым совет лъэхъэнэм иIахэм. Абы щыгъуэм, псом хуэмыдэу, 20-40 гъэхэм, баштекъузэкIэ тхакIуэхэр хуагъэлажьэрт партым и идеологием. Нобэ зыри хагъэзыхьыркъым къаIэт темэкIи, гъащIэр къызэрагъэлъагъуэ IэмалхэмкIи. Ар фIыуэ къыдэкIуащ 90 гъэхэм къэунэхуа политикэм, псэукIэщIэм. А илъэсхэм къыздахьа хуитыныгъэхэм щыщщ «буржуазием и идеологием» дагъэкIуауэ щыта литературэ щIэныгъэм и Iэмалхэр еджагъэшхуэхэм къагъэсэбэп зэрыхъуари. Зи гугъу тщIыр гъуазджэм и унэтIыныгъэхэу модернизм, авангардизм, постмодернизм теорием щыщ нэгъуэщI пкъыгъуэхэрщ.

Сыт хуэдэ къэралми, лъэпкъми я гъащIэм лъабжьэ хуэхъур экономикэмрэ жылагъуэ зэхэтыкIэмрэщ. 1917 гъэм щыIа Октябрь революцэм уней мылъкур игъэкIуэдри псоми зэдай мылъкум хуигъэкIуат. Капитализмэр IэщIыб ящIри социализм, коммунизм жылагъуэ зэхэтыкIэм цIыхубэр тригъэлэжьащ илъэс 74-кIэ.

А илъэсхэм совет унафэщIхэм IуэхуфI куэд зэфIахащ, ауэ щыуагъэу ящIари нэхъ мащIэкъым. ИкIэм-икIэжым къэрал унафэщIхэри цIыху къызэрыгуэкIхэри хуэмыхьэзыру къыщIидзыжащ «дуней жэнэткIэ» зэджэ коммунизмэр ухуэным. ФIым, цIыхухэр зэхуэдэ щIыным, псори зэкъуэту гъэсэным теухуа къыхуеджэныгъэхэр хьэуам къыхэнэри, Совет Союзыр лъэлъэжащ. Мылъкур щхьэзакъуэм щыхуэкIуэжым, цIыхухэр я псэукIэкIэ зэхуэмыдэ хъуащ. Хуитыныгъэмрэ демократиемрэ я фIагъыр псоми зэхуэдэу екIакъым. А зэхъуэкIыныгъэхэр зыкъомкIэ литературэми къыжьэхэмыуэу къэнакъым.

Псом япэрауэ, тхакIуэхэм я союзым и къалэнри, и зэфIэкIри мащIэ дыдэ хъуащ. Литературэм и декадэ екIуэкIыу щытахэр зэпыуащ. ЩIыналъэ щхьэхуэхэм щыпсэу тхакIуэхэми Мэзкуу дэсхэми зэпыщIэныгъэ щIагъуэ яIэжкъым. Дызэрыт лъэхъэнэм литературэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, литературэ процессым къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм ящыщ зыщ абы ныбжьыщIэхэу щIагъуэ къызэрыхэмыхьэжри. Ари пыщIащ жылагъуэм, экономикэм зэуэ фейдэ къэзымыхь IэнатIэхэр зэрыригъэкIуэтэкIам. Литературэм, культурэм, егъэджэныгъэм, щIэныгъэм я IэнатIэхэм пэрытхэм я улахуэр, я псэукIэр зыхэпщIэу ехуэхащ. ТхакIуэ IэщIагъэм цIыхур игъэпсэужыфыркъым. Апхуэдэу щытми, лъэпкъ литературэм къаруущIэхэр къыхыхьэн щигъэтакъым.

Зэманым и нэщэнэу къэбгъэлъагъуэ хъунущ иужьрей лъэхъэнэм бзылъхугъэхэр нэхъыбэу литературэм къыхыхьэ зэрыхъуар. ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 20–40 гъэхэм тхэным зезыпщыта цIыхубзхэр куэд щыхъуркъым Къэбэрдейми, Шэрджэсми, Адыгейми. Абыхэм я макъ нэхъыбэу литературэм щагъэIу щыхъуар 50–70 гъэхэрщ. Ахэр Балъкъэр Фоусэт (и япэ тхылъыр 1958 гъэм дунейм къытехьащ), ХьэIупщы Лолэ, Абазэ Любэ, Къуныжь ХьэIишэт, Сасыкъ Быцэ сымэщ. Мыхэр къэбэрдей бзылъхугъэ тхакIуэхэщ.

Шэрджэс цIыхубз тхакIуэхэм ящыщу япэу и цIэ къиIуапхъэщ Кхъуэхъу Цуцэ (и романхэр, повестхэр, рассказхэр 1963 гъэ лъандэрэ къыдокI), Къэбэрдей ФатIимэ (и усэхэр тхылъ щхьэхуэу 1971 гъэм къыдэкIащ, «Насыпым и пщэдджыжь» романыр итхащ), Тут Тезадэ (драматургщ, актрисэщ, и пьесэхэр 1972 гъэ лъандэрэ традзэ), Кхъуэхъу Хъаннэ (усакIуэщ, и япэ тхылъыр 1983 гъэм дунейм къытехьащ).

Адыгейми цIыхубз тхакIуэхэр литературэм къыхыхьэу щыщIидзар зи гугъу тщIа лъэхъэнэхэрщ, ауэ адыгэхэм япэ дыдэ драматург, актрисэ хъуауэ къэплъытэ хъунущ Натхъуэ Долэтхъан (1913–1953), «ЦIыхущIэхэр» и япэ пьесэ 1929 гъэм итхащ). Тхэныр Iэпэгъу яхуэхъуащ Емыж МулиIэт (1951), Хъунагуэ Нурит (1930), Хъунагуэ Саидэ (1961), Ерыгъуокъуэ-ШащIэ Шамисэт (1950), ГъутIэ Санят (1961), Гъыш Рэхьмэт (1963). Совет нэужь зэманым хэпщIыкIыу хэхъуащ бзылъхугъэ тхакIуэхэм я тхыгъэу дунейм къытехьэм. Псалъэм папщIэ, Къуныжь ХьэIишэт и Iэдакъэ къыщIэкIащ усэ тхылъхэу «ГъащIэм и сурэт» (1991), «Горсть солнца» (1993), «Хьэрхьуп» (1996), «Псэм и губгъуэ» (1998), Лыкъуэжь Неллэ къыдигъэкIащ «Щхъыщхъ макъ» (1997), «КъапщIийхэр» (2001), «Жылапхъэ» (2009), Къаныкъуэ Заринэ «ГъуэрыгъуапщкIуэ» (1992), «Уафэ щыгъэ» (1997), «Уэрэ сэрэ» (2008) усэ сборникхэр, Бэлагъы Любэ «Мывэ сэрей» (1997), «Царская любовь» (2007), «Усэхэр» (2008) тхылъхэр.

ТхакIуэ Хьэх Сэфарбий къызэригъэпэща «Шыхулъагъуэ» литературэ хасэм литературэм къришэлIащ ныбжьыщIэ гуп. Абыхэм я зэхуэсхэм я Iэзагъым щыхагъахъуэ, къэралым, республикэм къыщыдэкI художественнэ тхыгъэхэм, теорием къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм нэIуасэ зыщыхуащI. Нэхъ ипэIуэкIэ литературэм къыхыхьа адыгэ цIыхубзхэм я нэхъыбэр усакIуэу щытамэ, мы гупым яхэтщ прозаикхэри, драматургхэри. Апхуэдэщ Къаныкъуэ-Фырэ Анфисэ, ГъукIэ Маринэ, КIарэ Альбинэ, Жамбэч Рабия, Щомахуэ Залинэ, Гугъуэт Заремэ, Наф1эдз Мухьэмэд, Бит Индирэ сымэ, нэгъуэщIхэри.

Къэрэшей-Шэрджэсым щыпсэу адыгэ бзылъхугъэхэми къахэкIащ нэхъыжьхэм хаша лъагъуэр бгъуфIэ зыщIахэр: Кхъуэхъу Хъаннэ, Мыжей Мамыржан, Хьэкъун Риммэ, Тхьэгъэпсэу Альбинэ. Мыхэр усакIуэщ.

Иджырей лъэпкъ литературэм глобализацэр къызэрыжьэхэуэм и нэщэнэу къэпхь хъунущ адыгэхэу урысыбзэкIэ тхэхэр нэхъыбэ зэрыхъур. Мыбы игъэпIейтейр адыгэм и закъуэкъым. ЦIыхухэр хамэбзэкIэ щIэтхэм щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэщ: хэти нэгъуэщIыбзэр къыхех, и тхыгъэр щIэджыкIакIуэ нэхъыбэм я пащхьэ ирилъхьэн щхьэкIэ (псом хуэмыдэу инджылыбзэкIэ тхэхэр – Индием, Латин Америкэм, Океанием щыщхэр), хэти нэгъуэщIыбзэр къещтэ, и анэдэлъхубзэм тхыбзэ иджыри зэримыIэм къыхэкIыу, псалъэм папщIэ, урысыбзэкIэ тхэуэ щыта адыгэ узэщIакIуэхэр – Хъан-Джэрий, Къаз-Джэрий, Долэт-Джэрий, Ахъмэтыкъуэ Къазибэч сымэ, н.

Ди жагъуэ зэрыхъунщи, дызэрыт зэманым адыгэ тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр нэгъуэщI бзэхэмкIэ зэрадзэкIыжкъым, хамэ къэралхэми, ди гъунэгъуу псэу лъэпкъхэми яIэрыхьэжкъым. Ди псэукIэр, дуней тетыкIэр, зэрыщыту ди щэнхабзэр жыжьэ нэсыжыркъым, псом хуэмыдэу литературэр – гъащIэм и гъуджэу къалъытэр.