Шарлоттэ-ХьэIишэт

И гъащIэр мащIэми, щIыхь зыпылъ гуащIэ къызыщIэна цIыхухэм яхэбжапхъэщ грузин цIыхубз Кетованэ Иремадзе. И ныбжьыр илъэс тIощIрэ пщыкIущым иту ар 1945 гъэм дунейм ехыжащ. Иремадзе и художественнэ произведенэхэмрэ критикэмкIэ иIа тхыгъэхэмрэ грузин литературэм нэрылъагъу лэжьыгъэфIу хыхьащ. Абы къадэкIуэу, французыбзэр Iэзэу зыщIэ тхакIуэм француз классикхэм я тхылъ зыбжани зэридзэкIащ, француз культурэр нэгъэсауэ иджащ. Аращ къызыхэкIар Иремадзе «Литературнэ медальонхэр» зыфIища сборник 1945 гъэм къыдэкIам ит «Адыгэ цIыхубз ХьэIишэт» жыхуиIэ очеркыр итхыныр.

* * *

Франджым и лIыкIуэу Истамбыл щыIа де Фериол 1697 гъэм цIыху щхьэхуимытхэр щащэ бэзэрым ливр 1500-кIэ къыщищэхуащ илъэсиплI зи ныбжь адыгэ хъыджэбз цIыкIу, ХьэIишэт и цIэу. Де Фериол и щыпэ къэщэхутэкъым цIыхубз щхьэхуимыт гуакIуэхэр, и гурыщIэ щIэпхъаджэхэр ирыдигъэкIыну. Апхуэдэ мурадт ХьэIишэт цIыкIуи къыщIищэхуар, абы игу илъыр сабий дыгъэщыгъэм и ныбжь ирикъумэ, абыкIэ зытригъэуну арт.

ЛIыкIуэм къищэхуа цIыхубз щхьэхуимыт цIыкIур абы Париж щыIэ и нысащIэ мадам Фериол деж иригъэшащ. Мадам Фериол придворнэ гуащэт, ар цIэрыIуэт щIасэ зэпыщIэнрэ цIыхухэм я кум зэгурымы1уэныгъэ дэлъхьэнрэ я IуэхукIэ.

Адыгэ хъыджэбз цIыкIум Шарлотта-ХьэIишэт цIэуэ фIащащ, а щIыкIэм тетуи къурш удз гъэгъа цIыкIум Европэ щIыналъэр увыIэпIэ хуэхъуащ. Ар мадам Фериол къулъшырыфым (монастырым) ирет. ХьэIишэт абы франджыбзэкIэ икъукIэ Iэзэ щохъу, франджы щэнхабзэм щыщогъуазэ. Къулъшырыф еджапIэр илъэс пщыкIублым иту къэзыуха ХьэIишэт мадам Фериол придворнэ обществэм хешэ.

ЗэкIуж, пкъыфIэ, къурш удз гъэгъа пэлъытэу щIэращIэ, уи гур пIэпызыхыу гуакIуащэ ХьэIишэт Луи ЕпщыкIуплIанэм и дворецым къыщыхутащ. Абы и экзотическэ теплъэм псом ягури итхьэкъуат.

 «Адыгэ пщащэр», «Адыгэ цIыхубз гъуэзэджэр» щызэхыбох дэнэкIи. ЦIыхубз акъылыфIэр, Iущагъышхуэ зыхэлъыр гу зылъимытэ къэмынэу якIэлъыплъырт щхьэхуимыту зыхэхуа а цIыхухэм. Абы къыгурыIуэрт аристократием и псалъэ дахэхэмрэ и щIыкIафIагъымрэ зэрыфэрыщIыр, ахэр гухэлъ фIейкIэ зэрыпсыхьар. ХьэIишэт зыщэхуа франджы лIыкIуэр 1711 гъэм Истамбыл икIыжри Париж кIуэжащ. Илъэс хыщIрэ пщIырэ зи ныбжь де Фериол къищэхуа цIыхубз щхьэхуимытым ириIуэкIащ абы и унафэр езым зэрыIэщIэлъыр. Ауэ Iуэхур де Фериол щыгугъам къыщыщIэкIакъым. ХьэIишэт цIыху зэтетт, нэмысыфIэти къыхуэгъэшакъым.

Абы иужькIэ илъэсиплI дэкIауэ, Франджым я пащтыхь зэблэхъугъуэм, пащтыхьым и къалэныр зыгъэзащIэ Герцог Орлеанскэри хьилагъэкIэ щIэкъуащ а цIыхубз зэпэщым зыпищIэну. Уеблэмэ апхуэдэ Iуэхухэм хуэIэзэ мадам Фериоли зыдигъэIэпыкъуну пылъыгъат ар, ауэ дэтхэнэ зы придворнэ гуащэри гуфIэжу арэзы зытехъуэну а Iуэхур ХьэIишэт къызэримыщIэнур быдэу ягуригъэIуащ. А цIыхубзым гущIыхьэ щыхъуауэ жиIащ: «Щывмыгъэтмэ, монастырым сыкIуэжынкIэ си тхьэлъанэщ».

Арати, де Фериол хуэдэу, герцог Орлеанскэри къыпригъэхащ. ХьэIишэт щыгъупщакъым де Фериол къыхуищIар. Сент-Бёв зэрыжиIамкIэ: «ЦIыху гурыщIэ къабзэр мыулъийуэ хъумэныр хабзэ хъужын папщIэ, Азие бэзэрым къытраша а адыгэ цIыхубзыр Iэмал имыIэу Франджым къыщыхутэн хуейт». 1722 гъэм де Фериол лIащ. Ар щылIэм, ипIыжа цIыхубзым къыхуигъэнащ зэрыпсэун мылъку.

А гъэ дыдэм Дю-Депан и деж ХьэIишэт хэгъэрей щыхуэхъуащ Шевелье Д’аиди. ЦIыхубз щIалэм лъагъуныгъэ гуащIэр къыпкърыхьащ. Ауэ жаIэркъым «Адыгэ цIыхубзым лъагъуныгъэ зыхуигъуэтым гурэ псэкIэ зрет» жаIэу. ХьэIишэтрэ Д’аидирэ я лъагъуныгъэм бэлыхь мащIэ дашэчакъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ Д’аиди нэчыхьыншэу зэдэпсэуныр хабзэу гъэувыныр зыукъуэдий динзехьэ гупым ящыщт. АрщхьэкIэ, кIуатэ пэтми нэхъ зэхуэгумащIэу ныбжьыщIитIым я гъащIэр лъагъуныгъэ мыужьыхыжкIэ здрахьэкIащ. ХьэIишэт нэгъэсауэ щIыкIафIэт, зэхэщIыкIышхуэ хэлът, и IущагъкIэ хуэдэ уигъэлъыхъуэнт. Къурш жьэгъум щалъхуа цIыхубзым и гупсысэм, и гулъытэм франджы литературэм ирилажьэхэмрэ ар фIыуэ зылъагъухэмрэ пщIэшхуэ хуащIу щытащ. Адыгэ цIыхубз гъуэзэджэм франджы литературэм къыхущинащ езым и тхыгъэ хьэлэмэтхэу зы том. А зэманым франджы тхакIуэхэм нэхъ зратауэ щытащ эпистолярнэ тхэкIэм. Ар нэрылъагъуу къыщонахуэ мадам де Севиньи, къинэмыщIхэм я тхыгъэхэм.

ХьэIишэт и тхыгъэхэм а зэманым щыIа щытыкIэ-псэукIэхэр уи нэгум къыщIагъэхьэж. А тхыгъэхэр япэу къыщыдэкIар 1787 гъэрщ (ХьэIишэт зэрылIэрэ илъэс 54-рэ щрикъум). Тхылъыр зэIэпахыу кърахьэкIащ. Ар зэман кIэщIым зыбжанэрэ къыдагъэкIащ. 1758 гъэм Iэрытх щIыкIэ ар Вольтер илъэгъуащ, абы теухуауи Вольтер итхахэр а тхылъым и япэ къыдэкIыгъуэм и псалъащхьэм къыщахьыжащ.

Вольтер итхат: «Сэ куэд мыщIауэ мадемуазель ХьэIишэт Женевэ щыпсэу мадам Каландринэ деж иригъэхь тхыгъэ томым сыкъеджащ... Мадемуазель ХьэIишэт зэхэщIыкI тэмэм иIэщ. Абы фIыуэ къыгуроIуэ ихъуреягъкIэ щызекIуэ лейр, езыми зегъэкъуаншэ, а щIэпхъаджэхэм яхэпщIауэ зелъытэжри... Зи нэмыс мыулъия а цIыхубз фIэрафIэм гъащIэ гущыкIыгъуэм зыпыIуидза пэтми... И тхыгъэхэм я пэщIэдзэм щытопсэлъыхь а зэманым щыIа гъащIэ купщIэншэм, театр и лъэныкъуэкIэ къэхъуакъэщIахэм, итальян комедиемрэ оперэмрэ я хъыбарыщIэхэм. Абы къищынэмыщIауэ, тепщэ гупым щыщхэм яку дэлъ зэпэщIэуэ цIыкIуфэкIухэми нэIуасэ дыхуещI.

А цIыхубзыр езыр мы лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм нэхъ ущызрихьэлIэрей къэхъукъащIэ цIыкIуфэкIухэр къызыхуэтыншэу щызэхуэхьэса кIэзетщ... Гу зылъытапхъэ мыхъумыщIагъэ къызэрыхъуу абы губжьауэ етх: «Уи щхьэфэцыр зыгъэтэдж Iуэху гущыкIыгъуэ къэхъуащ... Ар апхуэдизкIэ напэншагъэщ, гущыкIыгъуэщи, утепсэлъыхьыну уигу хуэкIуэркъым, ауэ а къэхъу псори монархиер хьэлэч зэрыхъум и щыхьэтщ».

А тхылъ дыдэм ехьэлIауэ Сент-Бёв итхыгъащ: «А том цIыкIур нобэр къыздэсым къалъыхъуэ, къалъытэ тхылъхэм ящыщщ... А тхылъым ебгъэджэну ухуэхъуэпсэнщ икIи ептынщ фIыуэ плъагъу, щIыхь зыхуэпщI цIыхум, щэн зэтет, гурыщIэ къабзэ, гуапагъэ абы хэлъхэр къызыгурыIуэнум».

ХьэIишэт и письмохэр нэсауэ литературэ тхыгъэхэщ. Абыхэм я зэманым щыIа цIыху зэхэтыкIэм, псэукIэм ехьэлIа къэхъукъащIэхэр художественнэ образ щIэрыщIэхэмкIэ къыщыIуэтащ. А тхыгъэхэм лIэщIыгъуэ епщыкIуиянэм и япэ Iыхьэм франджы литературэмрэ культурэмрэ хэлъа Iуэхугъуэхэм къызыхуэтыншэу щыгъуазэ уащI. Франджы эпистолярнэ литературэм лъэужь IупщI а адыгэ цIыхубзым къызэрыщигъэнэфар, шэч хэмылъу, зыкъомкIэ гу зылъытапхъэ Iуэхугъуэщ.