Адыгэхэр

XVIII лIэщIыгъуэм псэуа нэмыцэ тхакIуэ фон Варкербарт адыгэхэм я псэукIэр, дуней тетыкIэр, лIыгъэр фIэгъэщIэгъуэну, дихьэхауэ иджу щытащ.

Фи пащхьэ итлъхьэ тхыгъэр Варкербарт 1798 гъэм Дрезден къыщыдигъэкIащ. Тхыгъэр нэмыцэбзэм къизыхар Шыд Хьэсэнбийщ. Мэзхэм щIагъэна бгы лъагэхэм я зэхуакухэм, Каспий гуэлымрэ тенджыз ФIыцIэмрэ яку дэж псы уэрышхуэхэм якухэм щыпсэу лъэпкъ дахэхэм, лъэпкъыфI дыдэхэм, лъэпкъ цIэрыIуэхэм ящыщ зыщ адыгэхэр. Я Iэпкълъэпкъым и зэкIужыкIэкIэ, талантымкIэ, гъэсэныгъэ дахэкIэ, хьэл-щэнкIэ, Iуэху еплъыкIэкIэ, хахуагъэкIэ, я щхьэ пщIэ зэрыхуащIыжкIэ, я гупсысэ куумрэ сыт хуэдэ щытыкIэ гугъуми псынщIэу хэкIыпIэ къызэрыхуагъуэтыфымкIэ адыгэхэр КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щыпсэу адрей лъэпкъхэм, уеблэмэ, Европэм щымыщ адрей лъэпкъ псоми къащхьэщокI.

Ахэр я хэкум и щIыналъэ мащIэмкIэ ирокъу. Ахэр зэи хущIэкъуакъым ар залымыгъэкIэ нэхъыбэ ящIыну, зэи дихьэхакъым зэрыпхъуакIуэ Iуэхугъуэхэм; ахэр зэпIэзэрыту икIи насыпыфIэу щыпсэурт я бгыжьхэм я лъапэхэм икIи хамэ мылъкум зэи хуэнэпсеякъым, ауэ къэланджэ жыхуаIэмрэ шынэрэ ямыщIэу я хабзэмрэ хуитыныгъэмрэ яхъумэжырт.

ФыкъыддэIэпыкъу, дыкъэфхъумэ, жаIэу хамэ пщыхэр къайлъэIуамэ, лIы и лIыж адыгэхэм я мамыр жьэгур ябгынэрти я гуапэу, гуфIэгъуэр яIэу зауэлI къалэнхэр я пщэ далъхьэжырт. Швейцар лIыхъужьхэми зы зэман зэгуэр апхуэдэу ящIу щытащ. ЗауэлI къалэныр зи пщэ дэзылъхьэжа адыгэхэм лъэIуакIуэ къахуэкIуахэр яхъумэрт, бийм пэщIэувэрт, ар зэуапIэ губгъуэм щыхагъащIэрт. Адыгэхэм унафэ тэмэм тращIыхьырт зэныкъуэкъу къэхъуахэм, зэдауэхэр мамыру зэгурыIуэжыным хэлIыфIыхьырти, я Iуэху лIы хуэдэу зэфIагъэкIауэ я унэ екIуэлIэжхэрт. Мис апхуэдэу псэурт пщыгъуэ цIыкIу куэду зэпыуда а лъэпкъ насыпыфIэр. А пщыгъуэхэм зэман куэдкIэ фIыкIэ къахэщхьэхукIыурэ къекIуэкIащ Къэбардэ пщыгъуэр.

ЕпщыкIущанэ лIэщIыгъуэм адыгэхэр Чингиз хъан и джатэ лъэщым къыхигъэщIащ. Чингиз хъан къызэрыгуэкIтэкъым. Лъэпкъ Iэджэхэр къэзызэуа а зэрыпхъуакIуэ емынэм пэхъун щыIауэ тхыдэм ищIэжыркъым. Ауэ щыхъукIи, лъыкIэ гъэнщIа кхъащхьэхэр зи Iэужь а зэрыпхъуакIуэм щIэныгъэр зыхилъхьэ щымыIэу фIы дыдэу илъагъурт. Дунейм къыщымыхъуауэ абы зэригъэпэща къэралыгъуэ абрагъуэр, азиат щIыналъэ псоми хуэдэу, езы Чингиз хъан лIа нэужь Iыхьэ Iэджэурэ зэбгрыщэщыжащ.

Абы икъукIэ игу ирихьырт адыгэ лъэпкъым и дахагъэр. ТекIуэныгъэр зи Iэпэгъу абы и монголхэм игъащIэм ялъэгъуатэкъым апхуэдиз зи дахагъэ цIыхухъуи цIыхубзи. ЩIы хъурейм и тепщэм и нэгу зрагъэужьу и пащхьэм исын хуей хъурт хъыджэбз дахэхэм я нэхъ дахэжхэр. Илъэс мин бжыгъэхэм я зэрыпхъуакIуэ нэхъ емынэ дыдэм илъэс къэс адыгэхэм къыхаша ныбжьыщIэ нэхъ лъэрызехьэу щитIрэ тхьэIухудым я тхьэIухудыжу хъыджэбзищэрэ хуашэн хуейуэ пщэрылъ ящищIат. Ахэр Кърымым и тетым деж яшэн хуейт.

Кърымым и тетыр хъанышхуэм и Iыхьлыуэ къыщIэкIынут. ЗэрыжытIащи, Чингиз хъан къизэуа псори езыр дунейм ехыжа нэужь зэбгрыщэщыжащ. Ауэ хъаным зэгуэр ищIауэ щыта унафэр зэрыунафэу къэнэжащ икIи щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ иджыри Кърымым ирагъашэрт икIи ахэр Кърымым и тетхэм зэрыхуейуэ къагъэсэбэпырт.

А хабзэр щагъэкIуэдыжар ди лIэщIыгъуэ блэкIым и пэщIэдзэрщ, 1708 гъэрщ. Ар кIуэдыжыным щхьэусыгъуэ хуэхъуам и пэжыпIэр, сэ зэрысщIэмкIэ, иджыри къыздэсым наIуэ къэхъуакъым. А зэманым Кърымым и тетыр Сэлим-Джэрийт. Ар лIыгъэшхуэ зыхэлъ цIыхут. И адэм и адэжхэм къащIэна щIыхьымрэ хъан цIэмрэ я зехьакIуэт. Хъаныгъуэр къылъысри зы илъэс дэкIауэ, абы и къуэхэм ящыщ зы адыгэхэм деж игъэкIуащ илъэситIым къатехуэ щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ къаIихыну. Сэлим-Джэрий и лIыкIуэм хъумакIуэ щIагъуи иIэтэкъым, зауэлI зытIущ и гъусэу арат.

Ар адыгэ лъэпкъым и нэхъыжьхэм, пщыхэм щIыхьышхуэ хуащIу ирагъэблэгъащ икIи къратын хуей псори къратащ. ЩIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ къащыIихым щыгъуэ абы гу лъитащ зы адыгэ пщащэ гуэрым. А пщащэр и ныбжьэгъу хъыджэбзхэм ящыщ зы Кърымым яшэнум яхэтти, сэлам ирихыжыну къэкIуауэ арат. ЩIалэр зэ Iуплъэгъуэм а пщащэм хьэщыкъ ищIащ. Езым и гъусэу здишэн хуейхэм я цIэ-унэцIэхэм хэплъэри, а пщащэр хэттэкъым. Апхуэдэу щыхъум, абы хъыджэбзыр залымыгъэкIэ здишэри и унэм щIигъэтIысхьащ. ЩIигъэтIысхьэри Дуней Iэмырым и IэрыкI дахащэр зэпиплъыхьу, игъэщIагъуэу, фIэтелъыджэу махуэхэр кIуэуэ хуежьащ. А хъыджэбзым дэлъхуитI иIэт. ТIури зауэлI бэлыхьхэу, къэмыланджэхэу, шынэ ямыщIэу. Я шыпхъум къращIам а тIури игъэгубжьат, ауэ я лъыщIэж мурадыр быдэу ягъэпщкIу, гуауэшхуэр къызытепсыха я адэри ягъэудэIу, зэман дэкIмэ я шыпхъур сулътIаным – Кърымым и тетым и къуэхэм а цIэр зэрахьэрт – и щIасэ цIыхубз къудей мыхъуу, пщIэрэ щIыхьрэ зиIэ гуащэ хъуну икIи адрейхэм куэдкIэ ефIэкIыу щыщытын зэман къыхуихуэну жраIэурэ. Ауэ щIалэхэр я мурадым щылъэIэсыфын ихуэгъуэ къалъыхъуэрт. ИкIэм-икIэжым апхуэдэ зэман къахуихуащ.

Ахэр сулътIаным и унэм щэхуу щIыхьащ, езы сулътIаныр шынагъуэ лъэпкъ щыпэмыплъэ сыхьэт зыхуагъазэри. СулътIаныр и закъуэпцIийуэ пщащэм бгъэдэст. И хъумакIуэхэм я ныкъуэр зэрегъэфауэ чэфу жейхэрт, адрейхэр я гъунэгъухэмкIэ зэбгрыкIат.

Зэкъуэшхэм сулътIанри я шыпхъури къамэкIэ фIагъэжащ, хъумакIуэхэм ящыщу къапэщIэхуа псори яукIащ, ауэ зы закъуэ къагъэнащ, мы къэхъуа псори иIуэтэжын щхьэкIэ. Лъагъуныгъэм цIыхум иримыгъэщIэфын щыIэ! Лъагъуныгъэм нэхъ IуэхуфI дыдэхэми щIэпхъаджагъэ дыдэхэми, лIыхъужьыгъэ нэсми, гущIэгъуншагъэ лъыгъажэми, телъыджащэу гу хьэлэлагъми, гуемыIуу хьэбыршыбырагъми уатрегъэгушхуэ. Псэ къэплъам и пIейтеиныгъэр акъыл зэтесым и IущыгъэкIэ и пIэ изымыгъэувэжыфхэр а лъагъуныгъэм насыпыншэ ищIу къытщохъу.

Ауэ мы щIым цIыху тету пIэрэ зэ нэхъ мыхъуми мылъэпэрэпа? Сыт хуэдэ математик къэзыбжыфынур лъагъуныгъэм цIыхур зэригъэлъэпэрэпам и бжыгъэр. Абы папщIэ бжыгъэу щыIэр урикъунуи къыщIэкIынкъым… Арати, хъаным а Iуэху шынагъуэм теухуа хъыбарыр къыIэрыхьащ. Ауэ и губжьри и гуауэри ирикъухри, и къуэр зэраукIам теухуауэ мыпхуэдэу жиIа къудейщ: адыгэхэм тэмэму ящIащ пщащэр къидыгъуу залымыгъэкIэ, я хабзэхэми дуней тетыкIэми емыплъу, къэзышам тезыр зэрытралъхьар. Куэд дэмыкIыу хъан лIыжь губзыгъэр дунейм ехыжащ, и хъаныгъуэр и къуэ нэхъыжьым къыхуигъанэри.

Ар Долэтт, нэхъ иужьыIуэкIэ тырку императорыр тридзу хэкум изыхуарат. Долэт и къуэш нэхъыщIэ Къаплъэн-Джэрий абы и ужькIэ хъаныгъуэр къылъысащ икIи адыгэхэр щIым щыщ ящIыжыну, дунейм псэууэ зы адыгэ къытримынэну жиIэурэ игъэшынэну хэтащ. Уэсмэн къэралыгъуэм и арэзыныгъэкIэ, Къаплъэн-Джэрий тэтэр мин пщIей и гъусэу адыгэхэм езэуэну къежьащ. Тэрч зэпрысыкIа нэужь, абы Псыжь Iуфэ Iусхэм ящыщу аргуэру гъусэ къищIащ фIыуэ зэщIэузэда зауэлI мин пщыкIутху. Ауэ а мин пщыкIутхум адыгэхэм я бийуэ кIуэну яфIэфIтэкъым, сыту жыпIэмэ ахэр сыт щыгъуи адыгэхэм фIыуэ яхущытт, я гъунэгъуфIу къалъытэрт. Къаплъэн-Джэрийм ахэр залымыгъэкIэ жыхуаIэм хуэдэу здришэжьащ. Бийм и дзэ фIыцIэ шынагъуэр къазэрыхуэкIуэр адыгэ хэкум псынщIэ дыдэу щызэлъащIысащ.

Адыгэпщхэм я нэхъ цIэрыIуэ дыдэм – апхуэдэу къалъытэ хабзэр Къэбардэт – деж а хъыбарыр занщIэу нагъэсащ икIи и лIыгъэкIи акъылкIи псоми зэратекIуэм папщIэ, ар дзэпщ нэхъыщхьэу хахащ. ЛIыгъэ хэлъу зызылъытэж дэтхэнэ зыми Iэщэ къищтэри, зыми химыгъэзыхьу, езым фIэфIу хэкур ихъумэжыну къэуващ. Дзэпщым лъэсыдзэу миниблрэ шууей щищрэ фIэкI къыздимыщтэу, бийр псынщIэу къыздэкIуэ лъэныкъуэмкIэ иунэтIащ, бгы лъагэ гуэрым нэсри, а бгыщхьэм зэгуэр тета къалэшхуэу иджы зэхэкъутэжам деж къыщыувыIащ. Къалэжьыр къэзыухъуреихь блын зэхэкъутахэр жыгыжьхэмкIэ игъэбыдэжщ, бийр къызэпрымыкIыфын хуэдэу щIытIхэр дитIыкIыжри, быдапIэ лъэщ зэригъэпэщащ. Къаплъэн-Джэрий хъаныр и дзэр щIыгъуу гъунэгъу къыщыхъум, бгыр къитIысыхьащ, ауэ зэуэ уебгъэрыкIуэкIэ быдапIэр къызэрыпхуэмыщтэнур къыгурыIуэри, бзаджагъэ хуекIуэну мурад ищIащ. И блыгущIэтхэм щыщ зы къриджэри дзэпщым деж кIуэуэ мыпхуэдэу жриIэну унафэ хуищIащ: «СулътIаныр адыгэхэм я лъэпкъ гъунэгъухэм ящыщ зым, юзбегхэм, ятеуэну макIуэри, адыгэ зауэлIхэм ящыщу минищ хуейщ. Абы теухуауэ дзэпщым епсэлъэну и мурадщи, бгым къехыу хъаным деж къэкIуэну йолъэIу». ИкъукIэ бзаджагъэ мыкIуэмытэт ар, дуней и пIалъэ зыщIэ адыгэр кърибгъэпцIэн папщIэ. Хъаным и хьилэшыгъэр Къэбардэ занщIэу къыгурыIуащ икIи лIыкIуэм мыпхуэдэ жэуап иритащ: «Иджыпсту си узыр къысщыхьауэ зызигъэгъэхъейркъым, зы лъэбакъуэ счыну Iэмал сиIэкъым, ауэ махуищ пIалъэ нэхъ къыхэмыкIыу е шууэ, е Iэрыхьу сынэкIуэнщ».

ЛIыкIуэр зэрежьэжу Къэбардэ адыгэхэр зэхуишэсри мыпхуэдэу захуигъэзащ: «Си къуэшхэ, си ныбжьэгъухэ! Ди лъапсэм псы ирагъэжыхьыжыну тхьэ яIуауэ мо бгы лъабжьэм къыщIэс бий къанлыхэр флъагъурэ? Дэ ди Iэ-ди лъэхэр пхауэ сулътIаным гъэpу зеттмэ, ди цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ игъащIэ псокIэ пщылIыпIэм итыну гъэру едгъашэмэ, тэмэму къэфлъытэрэ? ДылIэнуми дылIынуми хуитыр фэращ. Дэ лIыгъэ тхэлъу дыхэкIуадэу щытмэ, къаплъэным къыткIэлъызэрихьэну хьэкIэкхъуэкIагъэр ди нэгу щIэкIын напэтехыгъэм дыкъелынущ, датекIуэмэ – абы и Iэужьу щытынур тэтэр гущIэгъуншэхэм я бэлыхьыр ди хахуагъэкIэ зытеддзыжыныр аращ. Аращи, фызэгуакIуэр къыхэфх!»

ЗауэлIхэм я макъ зэдэур къэIуащ: «ЩIыхь зыпылъ лIэныгъэр пщылIыпIэм нэхърэ куэдкIэ нэхъыфIщ!» Дзэпщыр апхуэдэ жэуапым щыгуфIыкIащ, зауэлIхэр я псалъэ емыпцIыжыну къыхуриджэщ, и сэшхуэр кърихри тхьэшхуэ лъэщу уахътыншэмкIэ тхьэ иIуащ е текIуэну е хэкIуэдэну. ЗауэлI псоми апхуэдэ тхьэрыIуэ ятащ.

Къэбардэ пщыхьэщхьэм и зауэлIхэм щыщ зы хъаным деж игъакIуэри мыпхуэдэу жрыригъэIащ: «Си узыр къэтIэсхъащ икIи си дзэпщ зыбжанэ си гъусэу ныбжьэгъугъэкIэ сыныпIущIэну сыхуейт, си щхьэкIи си зауэлIхэм щхьэкIи уи гущIэгъу сыщIэлъэIун папщIэ». А хъыбарым хъаныдзэр гуфIэгъуэкIэ къыIущIащ. Езы хъанми и гуфIэгъуэм щIэ щIэттэкъым. Абы дзэпщым и лIыкIуэм caугъэт лъапIэхэр къритри къиутIыпщыжащ икIи шыхэр хъуэкIуэну яутIыпщыну унафэ ищIащ, сыту жыпIэмэ иджы ущIэгузэвэн лъэпкъ щыIэжтэкъым.

Пщыхьэщхьэм хъаным хуиту и нэгу зригъэужьу щIидзащ. Бгыщхьэм къытес адыгэхэм тэтэрхэм я увыIэпIэм щекIуэкIхэм иныкъуэр езыхэм тыншу ялъагъурт, иныкъуэхэмкIэ тIасхъэщIэххэм хъыбар кърагъащIэрт. Къэбардэ унафэ ищIащ жыгыфэ зэхуахьэсу IэплIакIуэ цIыкIу-цIыкIуурэ зэкIэрапхэну. А унафэр псынщIэу ягъэзэщIащ. Пшапэр щызэхэуэм ирихьэлIэу апхуэдэ IэплIакIуэ цIыкIухэу щэ бжыгъэхэр хьэзыр хъуакIэт. Пхъафэ зэкIуэцIыпхахэр шыкIэхэм кIэращIэри, жэщым Iэуэлъауэншэу, макъ лъэпкъ ирамыгъэщIу шыхэр тэтэрхэм я увыIэпIэм пэгъунэгъуу ирашэлIащ. ИрашалIэри, дагъэ егъэфауэ шыкIэхэм кIэрыщIа пхъафэхэм мафIэ щIадзащ. Мо жэщ мазэхэм мафIэм игъэшына шы гужьеяхэр гъуахъуэпсыхъуэр зэрахьэу тэтэрышхэм щахэлъадэм, мохэри абыхэм къадэгужьеижри, бийм и тIысыпIэр фIалъэкIэ яхьу хуежьащ. Шыхэм я щыщ гужьеигъуэм къигъэуша тэтэрхэм зыри къагурыIуэртэкъым. МафIэр уафэм къехуэхыу къатеублэрэкIауэ фIэкI къащыхъуртэкъым икIи дунейм и къутэжыгъуэр къэсауэ я гугъэт.

Лъэсыдзэм делэм хуэдэу къижыхьырт, шуудзэм шыхэр къыхуэубыдыжыртэкъым. А зэрыхьзэрийр зылъэгъуа адыгэхэм лъыщIэжым хуэбампIэ я сэшхуэхэм фIэкIа Iэщэ къамыщтэу бийм хэлъадэри къапэщIэхуэ псори зэтраупщIатэу щIадзащ икIи зэтраупщIэтащ цIыхум псэ хэзылъхьэж дыгъэр къыщIэкIыу и бзий нурхэмкIэ лъыгъажэ зауэр зэтригъэувыIэху.

Тэтэрхэм Псыжь Iуфэ деж гъусэ къыщащIа зауэлIхэми зыкъыщащIэжар нэху ща нэужьщ. ЗыкъащIэжри, игъащIэ лъандэрэ я ныбжьэгъу адыгэхэм я лъэныкъуэ защIыжащ икIи абыхэм я гъусэу бийм кIэлъыпхъэращ. ЕтIуанэ махуэми тэтэр мащIэ хагъэщIакъым адыгэ сэшхуэхэм. Бийр гуп цIыкIуурэ икъухьа хъуати, адыгэхэр абыхэм якIэлъысурэ зэтраупщIатэрт. Хъаным зауэлI гуп цIыкIу фIэкI щIымыгъуу щIэпхъуэжащ, и блыгущIэтхэри, и Iэщэфащи, и мылъкуи, зэрыщыту и дзэри къигъанэри. А зауэм адыгэу тху нэхъыбэ хэкIуэдакъым. ТекIуахэм бийм къигъэна шыуэ минищэм щIигъу пщэдджыжьым зэхуахусыжащ икIи къуентхъ бэлыхьхэр къаIэрыхьауэ, текIуэныгъэр къахьауэ я хэкуэгъухэм яхыхьэжри а текIуэныгъэм и щIыхькIэ ефэ-ешхэшхуи ящIыжащ.

Гу зылъытапхъэ: Адыгэ цIэрыIуэхэм я тхыдэм къыщыхъуа мы зекIуэм теухуа хъыбарыр и нэхъыбапIэкIэ къызыхэтхыжар Къантемырыпщым и уэсмэн тхыдэр аращ. Мыбы нэгъуэщI тхакIуэхэри тепсэлъыхьа пэтми, ахэр зэрытепсэлъыхьар щхьэфэтегъэкIыущ е Iуэхур зэрыщымытам хуэдэу къагъэлъагъуэущ.