Зэманым игъэгъуэщакъым

КъызыфIамыгъэIуэхуу икIи емылIэлIащэу щIыпIэцIэхэр щызэрахъуэкI куэдрэ къэхъуми, апхуэдэ Iуэху къыщекIуэкI щIыналъэм ижькIэрэ иса лъэпкъхэм япэм къагъэсэбэпу щыта фIэщыгъэхэм псэщIэ къащыхыхьэжи щыIэщ.

ХХ-нэ лIэщIыгъуэм и 30 гъэхэм КъухьэпIэ Кавказым и къуршылъэ щIыпIэхэр къызэхикIухьауэ щытащ щIыпIаплъэ-лъахэхутэ цIэрыIуэ Ефремов Юрий. ЗекIуэн зи щIасэ а лIым и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Тропами горного Черноморья» тхылъ гъуэзэджэр.

Ефремовыр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, урыс пащтыхьым и Iуэхузехьэ Старк Александр Кбаадэ (Къуэбыдэ) япэу къыщыкIуар 1871 гъэращ. ИкIи, абы и пэжкIэ тIуащIэм зыдэзыгъэзэгъа урыс къуажэ цIыкIумрэ лIэщIыгъуэкIэрэ хуейр игъэдахэу а щIыпIэм ита «шэрджэс уэздыгъеишхуитIым» ящыщу а зэманым ирихьэлIэу иджыри къагъэуэну зыхунэмыса жыгыжь закъуэмрэ къилъэгъуащ.

Абы иужькIэ, илъэс 11 дэкIауэ, 1882 гъэм Старк Александр етIуанэу Къуэбыдэ къытригъэзауэ щытащ. Пащтыхь Iуэхузехьэм и гъуэгуанэ тхыгъэхэм щыхэплъэжым, Ефремовым мыпхуэдэ псалъэхэр къриджыкIащ: «Урыс-Кавказ зауэр зэриухам и щIыхькIэ, насып къытхуэзыхьа махуэшхуэр щагъэлъапIэм (зи гугъу ищIыр, адыгэ-абазэщIыр лъэныкъуэ зыбжанэкIэ къыщызызэу урысыдзэм зэщIэузэда и гупхэр 1864 гъэм щызэрихьэлIэжауэ щыта Мдзымтэ псыхъуащхьэм, дзэ псоми я Iэтащхьэ джыназышхуэ Романов Михаил я пашэу щрагъэкIуэкIауэ щыта зауэ парад-тхьэлъэIурщ), абы хэта дзэпщхэр лъэIуат зыщагъэбыда хуейм къыщыунэхуну къуажэщIэм, а щIыпIэр зи унафэкIэ къазэуа Романов пащтыхьхэм я цIэкIэ, «Романовск» цIэр фIащыну.

Къуэбыдэ щIыпIэм ижькIэрэ щыпсэуа мудэвей абазэ жылэм лъапсэрыхыр къыхуагъэкIуэу абдежым щыпсэуахэр ирахуа иужь, а Iэхэлъахэм куэд дэмыкIыу къыщыунэхуащ щхьэгъусэ зыгъуэта урыс сэлэтхэм я къуажэ цIыкIу. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIи, а зэманым а щIыпIэм исахэм «Романовск» цIэр иджыри къагъэсэбэпу щытагъэнущ. Сыту жыпIэмэ, зи гугъу тщIы фIэщыгъэр зэрагъэкIуэдыжам теухуауэ Старк тхьэусыхэн щыщIидзар а щIыпIэм етIуанэу къихьа иужькIэщ.

ИкIи абы щыгъуэщ пащтыхь Iуэхузехьэр щахуэзар Ставрополь краймкIэ кърагъэIэпхъукIыу, Кавказ шытхымкIи къыщхьэдагъэхыу, Мдзымтэ псыхъуащхьэм къыдагъэтIысхьа алыджхэм. Асыхьэтуи, Старк Александр гу лъетэ хуейм зизыгъэзэгъа къуажэ цIыкIум «Романовск» - кIэ зэремыджэжми, «къыздикIар къыхуэмыщIэ» «Красная поляна» фIэщыгъэр а щIыпIэм щыпсэухэм я фIэфIыпсу зэрыжаIэми.

А псом я гущIыIужу, пащтыхь Iуэхузехьэр нэхъри къыщыгубжьар, япэм къыщыкIуам зрихьэлIэжауэ щыта уардэ жыгыжь закъуэри а щIыпIэм зэримытыжым гу лъита иужькIэщ. И бампIэм ари къыфIыхохьэжри, хуэмышэчыжу алыджхэр «хьэм ирегъэхь»: уафэр трегъэгъуагъуэ, щыблэр ятрекъутэ, «ахэращ изыупщIыкIар, жыгым къыхахыну пхъэмкIэ я унэ фейцейхэр къаIулIыхьын папщIэ», - жеIэри.

Адыгэ-абазэ лъэпкъ зэрыбыным я тхыдэм хуэсакъын зэрыхуейр и щхьэ къихьэххэу щымытами, Къуэбыдэ тIуащIэм зыдэзыуфэбгъуа хуей Iэхуитлъэхуитыр лIэщIыгъуэкIэрэ зыгъэдахэу щыта жыг уардэхэм щхьэкIэ «черкесские» зэрахужиIам, апхуэдэуи ахэр зэрыраупщIыкIар игу къызэреуам папщIэ, а лIым фIыщIэ гуэри къилэжьу къыщIэкIынщ.

Мыдрейуэ, дэ зэи арэзы дызытемыхъуэнуращи, Старк Александр къилъытэрт, хуей цIэрыIуэр къэзыухъуреихь бгыхэм, щхьэдэхыпIэхэм, хъупIэхэм, мэзхэм, нэгъуэщI-къинэмыщIхэми, Iэмал ямыIэу, урыс тхыдэм, щэнхабзэм къигъэщI фIэщыгъэхэм фIэкIа зэрахьэн хуэмейуэ. Абы къыхэкIыуи, зи гугъу тщIы пащтыхь Iуэхузехьэм адыгэхэм, убыххэм, абазэхэм къагъэсэбэпу щыта щIыпIэцIэхэр дунейм къызэрытрагъэхьэжыр хуабжьу и гум щIыхьауэ щытащ.

«Ар дауэ къызэрыбгурыIуэнур!? - хъущIэрт ар. - Даховскэр-Сочэ, Святодуховскэр-Адлер хъужащ. ЕмыкIум къыщынэжкъым! ЩIым и зэхэлъыкIэр зыдж лъахэхутэхэм я деж къыщыщIэдзауэ къызэрыгуэкI щIыпаплъэхэм я деж щиухыжу, псыхэм, бгыхэм япэм зэрахьэу щыта фIэщыгъэхэр къахутэжу, дунейм къытрагъэхьэжыну хущIокъу. Ар къызыхахымрэ абыкIэ фIыщIэу къахьыну зыщыгугъымрэ, плъэкIмэ, уэ къащIэ! Еплъ иджы абы дызыхуишам! Дэтхэнэ псыми, бгыми зэрахьэр урысыцIэкъым, атIэ щхъуэцыр къэзыгъэубэлэцщ, зыми къемызэгъщ!».

Псалъэм папщIэ, пащтыхь Iуэхузехьэм игу иримыхь цIэхэм ящыщщ Чугуш (ЧIыгъушъ, къэбэрдейхэм «щIы гъущэ» жытIэ мэхъу), Абаго (Абагъуэ-Iэбагъуэ, «Iэщыр щобагъуэ»), Тыбга (ТIыбгы, тIыхэм я бгы, я Iуащхьэ) щIыпIэцIэхэр, нэгъуэщIхэри. «Абы щыгъуэми, мы зи гугъу тщIы бгыхэм фIащын хуеяр: Александр 11-м, Михаил, щихъхэу Константинрэ Еленэрэ я цIэхэращ», - икIуэтыжыххэртэкъым Старк Александр.

«КIуапIи-жапIи къозымыт гупсысэкIэ мышущ! - зыхуихьынур ищIэркъым ищхьэкIэ зи гугъу тщIа Ефремов Юрий. - Сыту ди насып Старк зытешхыхьа лъахэхутэхэм хуэдэхэр а зэманым зэрыщыIари, абыхэм шэрджэс щIыналъэм къина хэкулI закъуэтакъуэхэр къагъуэтыжу, бгыхэм, къуэладжэхэм зэрахьэу щыта цIэхэр жрагъэIэу зэрыщытари!»

Дапхуэдэу хъуами, хуей цIэрыIуэм къегъэщIылIа Iэгъуэблагъэм ит бгыхэр пащтыхь пыхъуэпышэхэмрэ щихъ дымыцIыхухэмрэ я цIэхэм щыхъума зэрыхъуам нобэ дыщымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Ауэ, а псом къыдэкIуэу, нэхъри ди гуапэ хъунт, Мдзымтэ псыхъуащхьэр ижькIэрэ зи хэщIапIэу къекIуэкIа лъэпкъыр а щIыпIэм зэреджэу щыта Кбаадэ цIэр нэрылъагъуу дунейм къытрагъэхьэжатэмэ.

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: