ЩIэныгъэлI нэскIэ узэджэ хъунур зи дуней еплъыкIэкIэ къызэрымыкIуэу, зыпэрыт IэнатIэм дихьэхарэ ихъуреягъкIэ щекIуэкI гъащIэри зи щIэщыгъуэ, абы жыджэру хэт цIыхурщ, бгъэдэлъ щIэныгъэ куур, зэфIэкI лъагэмрэ щэн екIумрэ а псоми щIыгъужу. Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ КъБКъУ-м и лэжьакIуэ нэхъыжьхэм ящыщ Мэшыкъуэ Нуралий апхуэдэ лъэпкъ еджагъэшхуэхэм халъытэ. Ар УФ-м щIэныгъэмрэ техникэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэщ, химие щIэныгъэхэмкIэ докторщ, КъБКъУ-м и профессорщ. Нуралий ящыщщ щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ лъэпкъ IэщIагъэлIхэм, ди щIыналъэм и жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм.
Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэмрэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэмрэ илъэс 50-м щIигъуауэ зэдехь Мэшыкъуэм, ныкъусаныгъэ хэмылъу, пщIэрэ щIыхьрэ иIэу, и Iуэху зехьэкIэмрэ дуней еплъыкIэхэмрэ куэдым щапхъэ яхуэхъуу. ЩIэныгъэлI щыпкъэм и ныбжьыр мы махуэхэм илъэс 75-рэ ирокъу. ГъащIэ гъуэгуанэ купщIафIэ, Iуэхугъуэ хьэлэмэт куэдкIэ гъэнщIа, къызыхэкIа адыгэ лъэпкъми щалъхуа щIыналъэми яхуэщхьэпэн лэжьыгъэ инхэр щызэфIигъэкIа, къызэпичащ щIэныгъэлI щыпкъэм, ноби жыджэру абы хэтщ, гупсысэщIэхэмрэ жэрдэмыщIэхэмрэ и куэду.
Дзэлыкъуэ куейм хыхьэ Малкэ къуажэм 1947 гъэм шыщхьэуIум и 13-м къыщалъхуащ Мэшыкъуэр. Зи сабиигъуэр зауэ нэужь илъэс хьэлъэхэм ирихьэлIа щIалэ цIыкIум псэкIэ зыхимыщIэу къэнакъым лъэхъэнэм пыщIа гугъуехьхэр, арщхьэкIэ ар къэхъуащ дыкъэзыухъуреихь дунейр, абы и зэхэлъыкIэр фIэхьэлэмэту, цIыхур, гъащIэр фIыуэ илъагъуу. А псоми я къежьапIэр, дауи, ар къыщалъхуа, щапIа, лъэпкъ хабзэмрэ нэмысымрэ щытепщэ, щIэныгъэм пщIэ щыхуащI адыгэ унагъуэшхуэрт. Абы зэрыжиIэжымкIэ, и сабиигъуэр щрихьэкIа я къуажэр зыхуэбгъадэ хъун щымыIэу фIыуэ елъагъу, игуми илъ зэпытщ.
- БлэкIам щыщу си нэгу куэдрэ къыщIохьэж Балъкъ и Iуфэм щыдгъэкIуа зэман IэфIыр, дыкъыщыхъуа ди адэжь лъапсэр. Дэ ар ноби дыбгынэркъым: нэхъыжьхэр дэмысыжми, ди шынэхъыжьым къыщIэна унагъуэм докIуэлIэж. Адэжь лъапсэм хуэдэу нэгъуэщI зыщIыпIи си псэм зыщигъэпсэхуркъым, - жеIэ Нуралий. – Си адэ-анэ Иналрэ Серэрэ (ар Къардэнхэ япхъут) я бынунагъуэшхуэм илъа фIыгъуэ лъапIэхэм ящыщт хабзэр, нэмысыр, зэгурыIуэр. Зэщхьэгъусэхэм щIалитху дакъыщIэхъуати, зэгурыIуэ-зэдэIуэжу, пщIэрэ нэмысрэ дяку дэлъу дагъэсащ.
ЦIыхухъу быныр абы и лъэныкъуэкIэ адэм нэхъ егъэщIылIат. Инал къуажэм дэта мэкъумэш артелыр и IэмыщIэ илъу щытащ, Серэ колхоз лэжьыгъэм я къару емыблэжу хэта, унагъуэ зехьэнри, сабий пIынри зэдахьу къэгъуэгурыкIуа къуажэдэс бзылъхугъэхэм ящыщщ. Абыхэм яхузэфIэкI къагъэнакъым зэшхэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ, IэщIагъэ ирагъэгъуэтын папщIэ. Нуралий зэрыжиIэмкIэ, зэкъуэшхэм я тхьэкIумэм иджыри итщ Инал и ущие псалъэхэр: «ФызэувэлIа дэтхэнэ лэжьыгъэри и кIэм нэсу, тэмэму, IэкIуэлъакIуэу зэфIэфх. КъыкIэрыхухэм зэи захэвмыгъахуэ. Лъэпкъыр, ныбжьэгъур вгъэпэж».
Адэ-анэм я псалъэхэмрэ шынэхъыжьхэм я щапхъэмрэ гъуэгугъэлъагъуэ яхуэхъуу, пэрытыныр я мардэу къэтэджащ зэкъуэшхэр. Школым щыщеджа илъэсхэм къыщыщIэдзауэ къыкIэрыхухэм зэи ящыщакъым Нуралий, уеблэмэ и хьэл-щэнкIи и еджэкIэкIи щапхъэу ягъэлъагъуэу къекIуэкIащ. Еджэным илъэс къэс къыхыхьэ дэтхэнэ предметыщIэми адрейхэм емыщхь гъэщIэгъуэнагъ зэрыхэлъыр зыхищIэу, абыхэм дахьэхыу еджэрт. 1966 гъэм курыт еджапIэр дыщэ медалкIэ къиуха нэужь, дунейм, щIыуэпсым я зэхэлъыкIэр хуабжьу зыфIэхьэлэмэт щIалэщIэм мурад ищIащ химиемкIэ бгъэдэлъ щIэныгъэм адэкIи хигъэхъуэну. Ар лъэпощхьэпоуншэу щIэтIысхьащ Менделеевым и цIэр зэрихьэу Москва дэт Урысей химие-технологие университетым. Абы щыгъуэ ищIа хэхыныгъэм зэи хущIегъуэжакъым Нуралий. Абы зэрыжиIэмкIэ, химием хуэдэу хьэлэмэт куэд зыпкърылъ, Iэмал куэд къызыкъуэзыхыфын щIэныгъэ зэрыщымыIэр занщIэу къыгурыIуат абы.
- Ди егъэджакIуэр тщIыгъуу едгъэкIуэкI химие опытхэр хуабжьу сфIэфIт. ИкIи абы щыгъуэ сэ мурад сщIащ а щIэныгъэм и щэху куэд къэсхутэну, и зэфIэкI телъыджэхэм куууэ щыгъуазэ зысщIыну, - а зэманыр игу къегъэкIыж Мэшыкъуэм. - КъинэмыщIауэ, къуажэмкIэ дэ дыщиIэт зы унагъуэм хуэдэу дызэдэпсэууэ гъунэгъуфI дыдэ - МэкIэтIейхэ. Абыхэ я къуэ Абдулыхь а зэманым щеджэрт сэ си нэ къызыхуикI химие еджапIэ нэхъыщхьэми, абыи сыт и лъэныкъуэкIи сытригъэгушхуащ а IэщIагъэр къыхэсхыным.
И насып кърихьэкIри, щышколакIуэм дэзыхьэхауэ щыта щIэныгъэр IэщIагъэ хуэхъуащ Нуралий. ЩIэныгъэ нэхъыщхьэ зэриIэм щыхьэт техъуэ диплом 1971 гъэм къратыжащ абы икIи и гъащIэм и фIыпIэу къилъытэ илъэсхэм ящыщ куэди а химие къэхутэныгъэхэм тыхь яхуищIащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэситIым Нуралий дзэм къулыкъу щищIащ. Офицер щIалэщIэм къалэн лъапIэр щрихьэкIащ Монголиемрэ Забайкальемрэ.
1973 гъэм Мэшыкъуэр къэкIуэжащ щалъхуа щIыналъэм икIи абы лъандэрэ КъБКъУ-м щолажьэ. Къэхутэныгъэхэм хуабжьу дахьэх Нуралий лэжьэн зэрыщIидзэрэ куэд дэмыкIауэ, игъэхьэзыращ и кандидат диссертацэр. Ар 1980 гъэм ехъулIэныгъэ иIэу щыпхигъэкIащ езыр щеджа Урысей химие-технологие университетым. ИужькIэ, 1991 гъэм, щытхъу куэд зыхужаIа, пщIэшхуэ зиIа и доктор диссертацэри утыку кърихьащ. Мэшыкъуэм а щIэныгъэ лэжьыгъэри щыпхигъэкIар Москващ.
Мэшыкъуэ Нуралий и доктор диссертацэр зытеухуауэ щытар микровещество хэхахэр хэлъхьауэ, полимерхэр нэхъ быдэ щIынырт, абыхэм къыхащIыкI хьэпшыпхэр нэхъыбэрэ зекIуэн щхьэкIэ. Лъэпкъ IэщIагъэлI гумызагъэм зэфIиха а къэхутэныгъэхэр щIэныгъэм цIэрыIуэ зэрыщыхъуам и мызакъуэу, апхуэдэ хьэпшыпхэр къыщIэзыгъэкI заводхэм я лэжьыгъэм куууэ къыщагъэсэбэп хъуащ зэман кIэщIым къриубыдэу. ЩIэныгъэ тхыгъэ, теорие къудей мыхъуу, ди республикэм щыIэ «Техноприбор» заводым, Калугэ областым хыхьэ Обнинск къалэм дэт химие предприятэм я лэжьыгъэм хапщауэ икIи ехъулIэныгъэфIхэр иIэу къыщагъэсэбэп технологиещ ар. Химием иIэ апхуэдэ Iэмалхэм тещIыхьащ Ставрополь крайм и фирмэ нэхъ лъэрызехьэхэм ящыщ «Агропак» IуэхущIапIэм и лэжьыгъэри. А IуэхущIапIэхэм Мэшыкъуэр я техникэ унафэщIу щытащ, чэнджэщэгъуфIу яIэщ ноби.
Еджагъэшхуэм бгъэдэлъ зэфIэкI лъагэхэм теухуауэ абы щытхъушхуэ къыхужиIащ дунейпсо цIэрыIуагъ зиIэ щIэныгъэлI, академикышхуэ Гладышев Георгий. Езым унэтIакIуэу иIа а еджагъэшхуэм и щапхъэм тету, Нуралий гурэ псэкIэ ядолажьэ щIэныгъэм япэ лъэбакъуэр щызыч щIалэгъуалэм. ЩIэблэм яхэтыныр, абыхэм ямыщIэ гуэрхэр яригъэщIэныр, хуей хъумэ, чэнджэщ яритыныр - ахэр пщIэи жэуаплыныгъэшхуи зыпылъ Iуэхугъуэхэщ Мэшыкъуэм и дежкIэ. Дауи, ар егъэджэныгъэм зэрыпэрыт илъэс 50-м щIигъум къриубыдэу IэнатIэм зэхъуэкIыныгъэ куэд игъуэтащ, цIыхупсэм, гупсысэм, дуней еплъыкIэм хуэдэу. Нуралий къызэрилъытэмкIэ, адыгэхэр нэхъапэм щIэныгъэм нэхъ хуэпабгъэу щытащ, ауэ иджыри мащIэкъым къэхутэныгъэхэр ирагъэкIуэкIыну, зи зэфIэкIыр лъэпкъ зыужьыныгъэм езыхьэлIэну хьэзыр ныбжьыщIэхэр. Абы зэрыжиIэмкIэ, лъэпкъ щIалэгъуалэм яхэтщ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэм зэфIэкI лъагэхэр къыщызыкъуэзыххэр.
- Къапщтэмэ, сэ си аспиранту, докторанту щытахэм ящыщ куэд ехъулIэныгъэ яIэу мэлажьэ. Псалъэм папщIэ, сызэрыгушхуэ си гъэсэнхэм ящыщщ щIэныгъэлIхэу Мэлэмэт Ахьмэд, Хьэщхъуэжь Людмилэ, Мэшыкъуэ Бэллэ сымэ, нэгъуэщIхэри. Уи лэжьыгъэм къыпызыщэфын, къепхьэжьа Iуэхухэм нэхъри зезыгъэужьу адэкIэ зыгъэкIуэтэфын щIэблэ уяужь къихъуэныр - ар насыпышхуэу къызолъытэ, - и гупсысэхэмкIэ къыддогуашэ нэхъыжьыр. - Куэдым нэсу къагурыIуэркъым щIэныгъэфI зыбгъэдэлъхэм гъащIэм пщIэ нэхъ щаIэ зэрыхъужынум. А зэманыр апхуэдэуи жыжьэжкъым. НобэкIэ мылъкум уи нэр къыщебгъапхъуэ хъунукъым: щIэныгъэ куум пэшэчэфын мылъку щыIэкъым. Аращ ди студентхэр зыщIэдгъэдэIур. ЩIэныгъэфIым зыкIи пездзыхыркъым гъэсэныгъэ екIур, лъэпкъ хьэл-щэн дахэр. ЦIыху мыгъасэм щIэныгъэ куу пхуетынукъым.
Мэшыкъуэ Нуралий и нэIэм щIэту я лэжьыгъэхэр ягъэхьэзыращ щIэныгъэхэм я докторрэ кандидату 20-м нэсым. КъБКъУ-м щылажьэ диссертацэ советым хэту, абы и унафэщIу щыту, химие экологиемкIэ и кафедрэм и унафэщIу лажьэу ар хущIэкъуащ химие экологие, пластмассхэм я нанотехнологие унэтIыныгъэхэм нэхъри зегъэужьыным, абыхэмкIэ къэхутэныгъэщIэхэр егъэкIуэкIыным. Езы еджагъэшхуэм и къалэмыпэм къыпыкIащ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэу 300-м щIигъу. Абыхэм яхэтщ монографие щхьэхуэхэр, методикэ пособиехэр, статья хэхахэр. Апхуэдэу абы щIэуэ къигупсысащ хьэпшып зыбжанэ. Абыхэм я щыхьэту Мэшыкъуэм къыхуагъэфэщащ свидетельствэхэр, патентхэр.
КъБКъУ-р иджыпсту зэлэжь полимерхэм ябгъэдэлъ фIагърэ быдагъкIэ къалъэщIыхьэн Европэ псом зэкIэ щымыIэу къалъытэ. Ахэр къэбгъэсэбэпмэ, мэкъумэш къэкIыгъэхэр дунейм и къэхъукъащIэхэм хуиту щыпхъумэфынущ. Абыхэм ехьэлIа къэху-
тэныгъэ куэд Мэшыкъуэм и нэIэм щIэту щокIуэкI еджапIэ нэхъыщхьэм.
ЗэфIих къэхутэныгъэ хьэлэмэтхэр къыщигъэлъэгъуэжа тхыгъэ куэд и къалэмыпэм къыпыкIащ Мэшыкъуэм. Псори зэхэту къапщтэмэ, абыхэм я бжыгъэр 300-м щхьэдох. Лэжьыгъэм яхэтщ монографие щхьэхуи, методикэ чэнджэщ зэрытхэри, еджэным къыщагъэсэбэпхэри. КъинэмыщIауэ, щIэныгъэлIым къигупсыса Iэмэпсыпэ зыбжанэм патентхэр къыхуагъэфэщащ.
Зи щIэныгъэм дапщэщи хэзыгъахъуэ еджагъэшхуэщ Мэшыкъуэр. Ар зэманым добакъуэ, егъэджэныгъэм, щIэныгъэм къыхыхьэ IэмалыщIэхэм щыгъуазэ зыхуищIу, технологие пэрытхэр лэжьыгъэм къыщигъэсэбэпу.
Лъэпкъ щIэныгъэм хуищI апхуэдэ хэлъхьэныгъэ иным, зэфIих жылагъуэ лэжьыгъэхэм папщIэ Мэшыкъуэм щытхъу, фIыщIэ тхылъ зыбжанэ къыхуагъэфэщащ. Ахэр къабгъэдэкIащ КъБР-м и Правительствэм, УФ-м, КъБР-м ЩIэныгъэмрэ егъэджэныгъэмкIэ я министерствэхэм, зэгухьэныгъэ зэхуэмыдэхэм. Мэшыкъуэр щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ IэщIагъэлI къудейкъым, атIэ икIи жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэщ. Ар ТворчествэмкIэ Дунейпсо, ЭкологиемкIэ Урысейпсо Академиехэм хэтщ, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием япэу хыхьахэм ящыщщ. Илъэс зыбжанэкIэ абы и вице-президенту, академик-секретару щытащ, ноби адыгэ Iуэхум телажьэ а лъэпкъ зэгухьэныгъэм и Iуэхухэм жыджэру хэтщ.
Тхьэшхуэр унагъуэ дахэкIи зыхуэупсахэм ящыщщ Мэшыкъуэр. Абырэ и щхьэгъусэ Светланэрэ бынитI - пхъурэ къуэрэ - зэдагъуэтащ, екIуу ягъэсащ, щIэныгъэ, IэщIагъэ иратащ, гъащIэм гъуэгу пэж щытрагъэуващ. Светланэ илъэс куэдкIэ библиотекэ IэнатIэм щылэжьащ. Зэщхьэгъусэхэм я щIалэ Анзор Москва дэт къэрал университетым и экономикэ факультетыр фIы дыдэу къиухащ, и щIэныгъэм аспирантурэми щыхигъэхъуащ. Я хъыджэбз Аринэ Сеченовым и цIэр зэрихьэу Москва дэт медицинэ академием щеджащ, абы и ординатурэми и зэфIэкIым зыщригъэужьащ.
Ди лъэпкъ хабзэр, хьэл-щэнхэр бынхэм яхэлъу гъэсэным гулъытэшхуэ дапщэщи щыхуащI Мэшыкъуэхэ я унагъуэм. Апхуэдэу абы пщIэшхуэ щиIэщ ди анэдэлъхубзэми. А гъащIэ мардэхэр езыхэм яIа я нэхъыжьыфIхэм щIэин лъапIэу къыхуагъэнащ Мэшыкъуэхэ. Ахэр унагъуэ насыпым и къежьапIэу къэзылъытэ, а Iуэхугъуэхэм иригушхуэ цIыхущ Нуралий.
IуэхугъуэфI куэдкIэ гъэнщIа гъуэгуанэ купщIафIэ къэзыкIуа лъэпкъ щIэныгъэлI пажэм, къэралым, щалъхуа хэкум заужьыным, ехъулIэныгъэ яIэным и щIэныгъи, зэфIэкIи, къаруи хуигъэпсу дунейм тет цIыху щыпкъэм дохъуэхъу и унагъуэкIи, къащIэхъуэ щIэблэкIи гукъеуэ имыIэу, и мурадхэр къехъулIэу, и насыпым хэхъуэу куэдрэ псэуну. Мэшыкъуэ Нуралий лъэпкъри апхуэдиз къарурэ зэфIэкIрэ зрихьэлIа еджапIэ нэхъыщхьэри зэрыгушхуэ адыгэлI щыпкъэщ.
