ТпэIэщIэ къытфIэщIми

Астрономхэр куэд щIауэ йогупсыс уахэ жыжьэм ит вагъуэ бжыгъэншэхэм ящыщ гуэрхэр ди Дыгъэм и къэухьым гъунэгъу зыкъыщыхуащIкIэ къэхъунур зыхуэдэм.

Мыбы ипэкIэ дытетхыхьат дыщыпсэу ЩIыр зэкIэрэхъуэкI Дыгъэр зыхыхьэ Шыхулъагъуэ (Млечный путь) вагъуэ зэрыбын абрагъуэмрэ абы нэхъ къыпэгъунэгъу Андромедэ галактикэмрэ зэпэблагъэ хъуа иужькIэ, кърикIуэнкIэ хъунухэр зыхуэдэм. Мы лъэхъэнэм, астрофизикхэм къызэрабжамкIэ, а тIур секундэм километри 140-р къызэранэкIыу зэхуокIуэ. Ауэ щыхъукIи, а галактикитIыр зэгуэр зэхыхьэжыпэнущ. КърикIуэнури Iуэху цIыкIуфэкIуу щытынукъым. ЩIэныгъэлIхэр зэрегупсысымкIэ, а тIур щызэлъэIэскIэ зэхэткIухьыжрэ я зэхуакуми мафIэ жьэражьэхэр къыдэлыпщIыкIыу, зэщIэупщIыIужа иужькIи зэхэпцIыхьыжу екIуэкIынущ.

Пэжщ, апхуэдэ къэхъун папщIэ, къызэрапщытамкIэ, иджыри илъэс меларди 3 - 5 хуэдиз дэкIын хуейщ. АрщхьэкIэ, щIэныгъэлIхэр, а Iуэхум и зэхэтыкIэ хъунур я нэгу къызэрыщIагъыхьэ лъандэрэ, кърикIуэнуми иджыпсту щыщIэдзауэ тегузэвыхьу щIадзащ.

Канадэм и Онтарио щIыналъэм ит Торонто къалэм дэт университетым (University of Toronto at Scarborough, Toronto, Ontario) щылажьэ астрофизикхэм зэхагъэува пщалъэм (моделым) къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, вагъуэхэм ящыщу я нэхъ хьэлъэхэр гъунэгъу щызэхуэхъукIэ, зэрызызэщIашэ гравитациер ин дыдэ мэхъури, къегъэщIылIа къэухьри «гъуэжькуий» бзаджэм хедзэ. Уеблэмэ, а «хьэлэбэлыкъыр» апхуэдизу шэчыгъуейщи, «гузэвэгъуэшхуэм» зэдыхыхьа Iэгъуэблагъэм алъандэрэ гъуэгу «захуэм» (орбитэм) тету къыщызыкIухьахэр зыпэмыплъа нашэкъашэ зэблэшыкIэм трешэ. Апхуэдизу ар къызэрымыкIуэу зэхэIуэнтIыхьащи, зэманым и къэбжыкIэри нэгъуэщIщ.

Дыгъэм къедза и къэухьыр зэпIэзэрыт щытыкIэм изышхэм ящыщщ зэ еплъыгъуэкIэ мыхьэнэшхуэ зимыIэу къэплъытэнкIэ хъуну вагъуэ жьэражьэ цIыкIухэу абы гъунэгъу зыкъыхуэзыщIхэри. Псалъэм папщIэ, нэгъуэщI вагъуэ зэрыбыным къыхэIэпхъукIыу, ди деж зыкъэзыгъазэ дыгъэ цIыкIу «щхьэрыуам» къызэщIигъэбэта, къызэщIигъэхъея Iэхэлъахэм, ищхьэкIи зэрыщыжытIащи, уафэщIхэу ди Дыгъэм гуэпхахэр уахэм алъандэрэ зэрыщызекIуа я гъуэгуанэхэм (орбитэхэм) трешри, ихъуреягъкIэ зэхъуэкIыныгъэ узыхуэмейхэр къыщегъэхъу.

Канадэм зи гугъу тщIа и щIэныгъэлIхэм вагъуэхэм я зэбгъэдэтыкIэ-зэдекIуэкIыкIэу ягъэунэхуам ехьэлIауэ зэхагъэува пщалъэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, апхуэдэу ЩIы Хъурейр нэхъапэхэми зыпэмыплъа «гъуэжькуий» зэмылIэужьыгъуэхэм хадзауэ щытащ. Абыхэм я зэранкIэ, зэман жыжьэ дыдэхэм дариплъэжынщи, аддэ зэгуэр Дыгъэм къедза уафэщIхэм ящыщу ЩIыр Марсым, Меркурийр Венерэм жьэхихьат, апхуэдэуи, Нептунымрэ Уранымрэ къыщаущыхь я орбитэхэм текIри, Дыгъэм зэрызыщIишэ и къарум хуэмыIыгъыжу, хьэрш жыжьэм ихьэжат (иужьым, лъэхъэнэ кIыхь дыдэхэм я кIуэцIкIэ, зэрызызэщIашэ гравитацием и фIыгъэкIэ, аргуэру гъунэгъу зыхуащIыжа щхьэкIэ.

АтIэми, радиоастрономхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, ди Дыгъэм нэгъуэщI вагъуэ жьэражьэ гъунэгъу къыщыхуэхъуфыну зэманыр апхуэдизу жыжьащэу тпыIудзащи, дыщIэгузэвэххэн щыIэкъым. Сыту жыпIэмэ, вагъуэхэр я пIэ икIыу, зэхуэкIуэн хуей хъуами, я зэхуаку дэлъ гъуэгуанэр, хьэршыр зэрыщыту къэтщтэнщи, къытхуэмылъытэн хуэдизу инщ. Къэдгъэлъагъуэмэ, ику иту, километр меларди I60-м нэблагъэ я зэхуаку дэлъщ.

Астрономхэм къызэрабжамкIэ, Дыгъэм и къэухьым зэгуэр, илъэс мин 70 ипэкIэ, пхылъэтыкIауэ щытыгъащ «Шольц и вагъуэ» зыфIаща уафэщI жьэражьэр. Ар «плыжь цIыкIужьей» зыхужаIэ хъунухэм ящыщт, и хьэлъагъри Дыгъэм ейм нэхърэ пщIыкIэ нэхъ мащIэт.

Къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, Шольц и вагъуэм ипэкIи Дыгъэм гъунэгъу зыкъыхуищIауэ щытащ «хужь цIыкIужьей» зыфIаща вагъуэхэм ящыщу WD 0310–688 (HIP 14754) нагъыщэр зратари. ЩIэныгъэлIхэм къызэрабжамкIэ, ар къыщыхъуар илъэс мин 300 ипэкIэщ. АтIэми дызэплъэкIыжмэ, блэкIа гъэхэм ящыщу мелуанитIым къриубыдэм уахэм и Iэхэлъахэу дыщыпсэум гъунэгъу зыкъыхуащIауэ щытащ зи хьэлъагъкIэ мыин дыдэ вагъуэу 9-м нэблагъэм.

КъызэрабжамкIэ, къыкIэлъыкIуэ илъэс меларди 2-м къриубыдэу иджыри вагъуитIым, Gliese 710, Hip 85605 нагъыщэхэр зратахэм, ди Дыгъэм къедза уафэщIхэм гъунэгъу зыкъыхуащIынущ.

Уахэ жыжьэм къыщалъэгъуа къэщIыгъэ жьэражьэхэм ящыщу дыщыпсэум дежкIэ нэхъ шынагъуэ дыдэу къалъытар США-м и Массачусетс штатым хыхьэ Кембридж къалэм дэт АстрофизикэмкIэ институтым и Гарвард-Смитсон центрым щылажьэхэм иджыблагъэ гу зылъата ещанэ вагъуэу нейтрон зэхэпщIыпщIыкIэм тетырщ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, нэхум илъэс мин 20-м къриубыдэу зэрызидз гъуэгуанэм хуэдизкIэ тпэжыжьэ «сверхновая» вагъуэр илъэс мини 2 ипэкIэ ямылейуэ къыщылынд-къыщыуэм зи гугъу тщIа нейтрон вагъуэр хуабжьагъэшхуэ иIэу къызыбгъэдидзащ. Мы лъэхъэнэм ар дэ къытхуокIуэ километр мелуани 2,62-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэр зы сыхьэтым ирилыпщIэкIыу.

Зи гугъу тщIы нейтрон вагъуэм и зэпрыупIэр километр 20 фIэкIа мыхъуми, и хьэлъагъыр дыщыпсэу планетэм ейм хуэдэу мелуан ныкъуэкIэ нэхъыбэщ. ЗэрызыщIишэ и гравитациер зэрыин дыдэм къыхэкIыу, ар гъунэгъу зыхуэхъур зэримыгъэтыншынури нэрылъагъущ.

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: