ЗИ КЪЭУХЬЫР ЛЪАГЭ

 КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, КъБР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ, литературэхутэ цIэрыIуэ, критик, щIэныгъэлI, филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, щIэх-щIэхыурэ зи цIэр фIыкIэ къраIуэхэм ящыщщ Тхьэгъэзит Юрэ Мухьэмэд и къуэр. 

Тхьэгъэзитым щIэныгъэ, литературэхутэ лэжьыгъэ куэд и къалэмыпэм къыщIэкIащ. Абыхэм ящыщщ «Къэзанокъуэ Жэбагъы теухуа Iуэтэжхэм лъэпкъ художественнэ зэхэщIыкIым щиубыд увыпIэр», «Романымрэ лъэпкъым и художественнэ дуней еплъыкIэмрэ».
Мы иужьрей лэжьыгъэр Юрэ и кандидат диссертацэу щытащ. Абы къыщыхегъэщ адыгэ романым и къекIуэкIыкIэмрэ щытыкIэмрэ къэгъэлъэгъуэным литературовед зыбжанэ елэжьауэ зэрыщытыр, хъарзынэ куэди зэрыхужаIар, ауэ жаIам и нэхъыбэр зытеухуар ди литературэм къикIуа гъуэгуанэм и тхыдэр зэрыарар, езы тхыгъэхэр лъэныкъуэкIэ къанэу. 
Тхьэгъэзитым ди адыгэ тхакIуэхэм я романхэр Iэзагъ нэс хэлъу зэпкърех, нэгъуэщI лъэпкъхэм я литературэм иригъапщэу къегъэсэбэп. Абы и зы щапхъэщ мыр: 
«КIыщокъуэ Алим и «Бгыщхьэхэр жейркъым» и романыр эпопеем ехьэехуэу, 50-60 гъэхэм ятха тхыдэ-революционнэ романхэм я гъунэгъущ (Нурпеисов А. «Лъымрэ пщIэнтIэпсымрэ», Курилов С. «Ханидэрэ Халенхорэ», Ходжер А. «Мур бгъуфIэ»). Апхуэдэ эпопеер хущIокъу цIыхубэмрэ цIыху щхьэхуэмрэ я дуней еплъыкIэхэр зэхишэну, ауэ мифологическэ дуней еплъыкIэр хузэщхьэщыхыу еса щIыкIэкъым. Апхуэдэу щыщыткIэ, пIалъэ кIэщIым къриубыдэу зыщаузэщIам щыгъуэ, литературэщIэхэми щапхъэрэ гъуазэу яIар романым ипэкIэ эпопеер зыгъэунэхуа дунейпсо литературэрауэ жыпIэмэ, ущыуэнукъым. Псалъэм папщIэ, КIыщокъуэм и роман «Хъуэпсэгъуэ нурыр» къапщтэмэ, мыр и жанр хуэмэбжьымэхэмкIэ цIыхубэ IуэрыIуатэм хуабжьу пэгъунэгъущ. Романыр хъыбар-хъыбарурэ зэхэлъщ, ауэ ар IуэрыIуатэм зегъэщхьын къудейм къишэркъым, атIэ роман жанрыр ди деж щызэфIэувэм (ДыщэкI, Абыкъуэ) щыIа щытыкIэм и хуэмэбжьымэщ. Дызэрыщыгъуазэщи, япэрей адыгэ романхэр а жанрым и къупхъэм игъэува новеллэ щхьэхуэ-щхьэхуэурэ зэхэту къежьащ. КIыщокъуэм и дилогием и япэ Iыхьэр зэрызэхэлъым хыболъагъуэ литературэ зызыужьым и нэщэнэхэр. Абы ехьэлIауэ уигу къэбгъэкIыж хъунущ европей романым и къежьапIэм щыIа зэхэлъыкIэр: псалъэм папщIэ, Боккаччо и «Декамерон»-р зэрызэхэгъэува «щыгъэр Iуданэм зэрыфIэбла» щIыкIэр. КIыщокъуэм а гъэунэхуа Iэмалхэр ауэ сытми и Iуэхур тынш ищIын къудей щхьэкIэ къигъэсэбэпыркъым, атIэ зэманым къигъэув Iуэхугъуэхэм ятеухуа гупсысэхэмкIэ егъэнщI, ар къехъулIэн щхьэкIи эпопеем къыщегъэсэбэп иджырей литературэми цIыхубэми культурэ и лъэныкъуэкIэ яIэ пхъуантэдэлъхэр».
ГъэщIэгъуэну гу лъетэ КIыщокъуэм и роман-эпопее «Бгыщхьэхэр жейркъым» жыхуиIэр роман куэдым щапхъэ зэрахуэхъуар: «Шэджэмокъуэ лъэпкъым» цIыху щхьэхуэхэм я псэукIэ-къекIуэкIыкIахэм ятеухуа Iуэхугъуэхэр къыщыIэтащ, МэшбащIэ Исхьэкъ и роман «Щэрэ езанэ щхьэдэхыпIэм» лиризм хэзылъхьэ социально-психологическэ Iуэхугъуэхэр щытепщэщ. Елберд М. и роман «Шынагъуэт Iуащхьэмахуэ хуэкIуэ гъуэгур» жыхуиIэр адыгэ романым дежкIэ щхьэдэхыпIэщIэщ, сыту жыпIэмэ абы деж къыщыщIедзэ зытеухуа, къызэрыгъэлъэгъуа и лъэныкъуэкIэ адыгэ романым игъуэта зэхъуэкIыныгъэхэр. Еутых А. и тхыгъэ «Псынэ Iубыгъуэ», МэшбащIэ И. и «Щэрэ езанэ щхьэдэхыпIэ», Елберд М. и «Шынагъуэт Iуащхьэмахуэ хуэкIуэ гъуэгур» жыхуиIэхэм ебгъапщэмэ, нэрылъагъу мэхъу 30 гъэхэм ятха историко-революционнэ романхэм, персонажхэм я гупсысэм нэмыщI, а гупсысэхэр, Iуэхугъуэхэр тхакIуэм къызэрыщыхъум теухуа къызэрыхэмыхьэр. Абыхэм я деж тхакIуэми персонажми я дуней еплъыкIэхэр щызэтохуэ, ауэ мо ищхьэкIэ зи цIэ къыщитIуахэм роман гупсысэкIэр нэхъ ящIэлъщ». 
Тхьэгъэзит Юрэ зэрыжиIэмкIэ, жанр и лъэныкъуэкIэ адыгэ романым и зэхэлъыкIэр джыныр, мифоэпическэ хуэIухуэщIэу абы хэтхэр къэхутэныр сэбэп мэхъу лъэпкъ нэщэнэу хэлъхэр наIуэ къэщIынымкIи адрей литературэщIэхэм зэрахущытыр къэщIэнымкIи. Ауэ мыбдеж жыIэн хуейщ, типологие и IуэхукIэ щыбджым деж, советскэ лъэпкъыбэ литературэми иIэбыкIын зэрыхуейр. А лъэныкъуэмкIэ сэбэпышхуэ хъуну къытщохъу, куэдкIэ зэщхьэщыкIми, зэщхь литературэхэу нэгъуэщI щIыпIэхэм щыIэхэм егъэпщэныр. Псалъэм папщIэ, хуабжьу псынщIэу зызыужь, дунейпсо литературэм и утыкум хуэпIащIэ африканскэ литературэм (псалъэм папщIэ, А. К. Арма и роман «КъегъэлакIуэхэр»). Абы ехьэлIауэ Никифоровэ И. жиIам арэзы утехъуэн плъэкIыркъым: «Африканскэ романым и зыужьыкIэ- зэхэлъыкIэхэр къыщыпхутэм деж нэрылъагъу мэхъу а жанрым теухуауэ щыIэ дызэсагъэжьхэм ныкъусаныгъэ куэд зэраIэр». Абы зыкъомкIэ ебгъэщхь хъунущ адыгэ романри. Литературэ зызыужьхэм ятеухуауэ щIэныгъэлIхэм роман жанрыр къызэрахутэ «къупхъэм» ар изэгъащэркъым, ардыдэми наIуэ къещI и къежьэкIэкIи, и зыужьыкIэкIи езым хуэфэщэж Iуэху бгъэдыхьэкIэкIэ къызэрыхутапхъэр. Зыщыгъэгъупщэн хуейкъым: дунейпсо литературэм къикIуа гъуэгуанэ дыдэм ирикIуэурэ, дэтхэнэ лъэпкъ литературэми езым и нэщэнэхэр къегъэщI, ардыдэмкIи культурэ и лъэныкъуэкIи дунейм лъэпкъыу тетым я зэхуэдэ хъугъуэфIыгъуэхэм хагъахъуэ.
Тыншкъым икIи лэжьыгъэшхуэщ адыгэ лъэпкъ романхэр зэпкърыпхыну, яхуэфащэ увыпIэр уи къэхутэныгъэхэмкIэ абыхэм ебгъэгъуэтыну. Лъэпкъ литературэр зэгъэпщэныгъэхэмкIэ щIэгъэбыдэжауэ бджыным акъылышхуи ухуейщ. 
Тхьэгъэзитыр КъБР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу зэрагъэуврэ куэд мыщIами, хуэзэфIэкIари мащIэкъым. Абы и фIыгъэкIэ бзищкIэ зэхаублэжащ тхэным гу хуэзыщIа щIалэгъуалэм ядэлажьэ хасэхэр. АдыгэбзэкIэ къызэрагъэпэщыжащ Хьэх Сэфарбий и цIэр зезыхьэ «Шыхулъагъуэ» литературэ хасэр. Къэбэрдей-Балъкъэрыр къызэрызэрагъэпэщрэ илъэсищэ зэрырикъум ирихьэлIэу, иджырей щIалэгъуалэм я IэдакъэщIэкIхэр щызэхуэхьэса тхылъ къыдагъэкIыну ягъэхьэзыр. Апхуэдэуи, мыгувэу дунейм къытехьэнущ къэбэрдей, балъкъэр поэзием, прозэм я антологиехэр. Абыхэм къакIэлъыкIуэнущ драматургием, сабий литературэм я антологиехэри. Тхьэгъэзитым иджырей щIалэгъуалэр дэIыгъыным, я лэжьыгъэхэр утыку къихьэным ехьэлIауэ хузэфIэкIыр елэжь.
Дэ къэдгъэлъэгъуар Тхьэгъэзит Юрэ и лэжьыгъэхэм щыщ зы Iыхьэ мащIэ дыдэщ. И къэхутэныгъэщIэхэмкIэ лъэпкъ литературэр игъэбжьыфIэу лъагапIэщIэхэм лъэIэсыну ди гуапэщ.
 

НАФIЭДЗ Мухьэмэд.
Поделиться:

Читать также:

25.03.2024 - 15:30 Си жэнэт
21.03.2024 - 11:30 Ахъмэт и фо изщ