- Наурзокъуэ Бэрысбий сулътIан (1422-1437) Беркъукъу и блыгущIэту щытащ, Беркъукъу и къуэ Пащтыхь Фэрэдж и «псы зехьэу» Iутащ. Абы хэтурэ зауэлIу щэ бжыгъэхэр IэщIалъхьащ, итIанэ зауэлI 1000-м я унафэщI хъуащ. СулътIаным и къуэдзэу Дамаск ягъакIуэри, щIыналъэр зыхуей хуигъэзащ, абы къикIыжри, Каир дэсащ пащтыхь тахътэр IэщIалъхьэхукIэ,- етх Къалмыкъ Аднан.
- Тхыдэтххэм абы хужаIащ: «…И щхьэ пщIэ хуэзыщIыж пащтыхьт, политик Iэзэт, хьэлкIэ къызэрыгуэкIт, дахэу зихуэпэну фIэфIт, пащтыхь хабзэхэм хуэсакъырт, фадэ зыIуилъхьэртэкъым".
Бэрысбей и лъэхъэнэм пащтыхь щIыналъэр Евфрат псым нэсауэ щытащ. Кипр хытIыгум и тетыр къытеуэурэ игъэгузавэрти, и кхъухьыдзэр иузэдри япэщIэувэу щIидзащ. 1365 гъэм Кипр и пащтыхьым жорзехьэхэм я пашэ зищIщ, Александрей къалэм теуэри, и дзэр махуищкIэ хъунщIэу дэтащ. Махуищ нэужьым дэкIыжащ, гъэр 5.000 яIыгъыу.
А къытеуэ-нытеуэм сулътIан Бэрысбей къигъэгубжьри, и хыдзэлIхэр нэхъыбэ ищIащ, кхъухьхэм я бжыгъэр 40-м нигъэсащ. 1425 гъэм ахэр иригъажьэри, Лимассол къалэр къащтащ. Каир къигъэзэжащ гъэр I.000 яIыгъыу.
ЕтIуанэ илъэсым Бэрысбей и кхъухьыдзэр аргуэру хым тригъэхьащ. Абыхэм жорзехьэ хъунщIакIуэхэм я кхъухьхэр ягъэсащ, я лъэсыдзэр зэтракъутащ, я пащтыхьыр гъэр къащIащ. Хым щызекIуа и дзэр Каир къэсыжащ, текIуэныгъэр къахьауэ, сулътIанри яхэту, гъэр мин бжыгъи ящIыгъуу.
Бэрысбей и пащтыхьыгъуэр Мэккэ, Джиддэ къалэхэми нэсат, дыгъэ къуэкIыпIэмкIэ щызекIуэ сату гъуэгухэри IэщIэлъащ. Ар фIыуэ ягурыIуэрт франджы пащтыхьхэм, уэсмэнхэм я сулътIанхэм. Нобэми Каир къалэ дэтщ абы иухуа мэжджытыр. Ар тетщ Къащауэ Гъур и цIэкIэ щыIэ уэрамым. А лъэхъэнэм щыIа пащтыхьхэм я нэхъ хахуэу къалъытащ Бэрысбей тхыдэтххэм.
Бэрысбей дунейм ехыжащ 1438 гъэм. Пащтыхьу тетащ илъэс I8-м нэблагъэкIэ. И ныбжьыр илъэс 60 ирикъуауэ лIэри, пащтыхьыгъэр езым и къуэ, илъэс I4 фIэкIа зимыныбжь Исуф лъысыжащ. Ауэ ар мазищ фIэкIа тетакъым, сулътIаным и дзэпщ Чэкъмакъ тахътэм трагъэтIысхьащ.
Чэкъмакъ Зэхьир Сейфеддин сулътIаныр
(I1438-1453)
Чэкъмакъыр лъэпкъкIэ адыгэщ, Кавказым къизышар Хъэуаджэ Къызылщ. КъулыкъукIэ дэкIуэтейурэ, тетыгъуэмкIэ ныкъуэкъуэгъуу къыщыувым, Беркъукъу и къуэ Фэрэдж къиубыдри, лъэхъуэщым Чэкъмыкъыр щIидзащ, зэман дэкIри, къиутIыпщыжащ. Бэрысбей сулътIаным и лъэхъэнэм дзэпщу щытащ. Чэкъмакъ и ныбжьыр илъэс 69-рэ ирикъуауэ пащтыхь тахътэм тетIысхьащ. Къыпэрыуэ псори я пIэ иригъэзагъэри, къэралыр гупсэхуу зэрихьэу щIидзащ.
Чэкъмакъ щIэныгъэлIхэм, тхакIуэхэм я зэIущIэхэм хэтыну фIэфIт. Абы и лъэхъэнэм къэралыр мамыру псэуащ, ибэхэм гущIэгъу яхуищIырт, цIыхубэм яхэтт, езыхэм ящыщым хуэдэу. ЩIэныгъэлI е цIыхушхуэ и деж къыщIыхьамэ, хуэтэджырт, Iэсэу псалъэрт, шууэ къикIухьыну фIэфIт, фадафэтэкъым.
Чэкъмакъ зауэ-банэ куэд хэмыту, нэгъуэщI пащтыхьхэм ягурыIуэрт. Къэжэрми, Азие ЦIыкIум ис пщыхэми Iэмал къахуигъуэтыфырт. Анэдилхэм щытепщэ тыркумэнхэм я пхъуитI къишэри, малъхъэ яхуэхъуащ. Абыхэм зэпымыууэ тыгъэхэр къыхурагъэхьырт, я кум дэлъ ныбжьэгъугъэр зэрахъумэр кърагъэкIыу. Езыри ядэIэпыкъурт, къыхуащIа тыгъэхэм пэкIуэж саугъэт яхуищIэжырт.
1440 гъэм Андалузие щыIэ муслъымэнхэм я гъунэгъу франджыхэр къащеныкъуэкъум, абыхэм я пащтыхь Мухьэмэд и къуэ Абу Абдулыхь къыдэIэпыкъуну зэлъэIуар Мысырым щыIэ Чэкъмыкъщ. СулътIаным абы и лъэIур хуигъэзэщIащ, дзэ хуимыгъэкIуэфами, мылъкукIэ дэIэпыкъуащ.
Чэкъмакъ Уэсмэн (Тырку) къэралыгъуэм фIыуэ хущытащ, нэхъ иригъэфIэкIуэн щхьэкIи Шах Задэ гуащэр щхьэгъусэу къишащ.
Илъэс пщIейм щхьэдэхауэ сымаджэ щыхъум, езым и къуэ Фэхъруддин Iусман сулътIан тахътэм трагъэтIысхьащ (ар зэрытетар махуэ 43-рэщ). Махуэ 12 дэкIри, щIалэм и адэ Чэкъмакъ дунейм ехыжащ.
Трагъэува пащтыхьыр трихуу, езыр теувэну хэтащ хъэлифыр, ауэ ар къыдэхъуакъым. Пщыхэр зэхуэсри, унафэу къызэдащтащ Инал тахътэм трагъэтIысхьэну.
