Дауэ къэунэхуат тхылъыр?

Тхылъым гъуэгуанэ кIыхь къикIуащ - Вавилонрэ Шумеррэ я ятIэ таблицхэм, Египетым и папирусхэм щегъэжьауэ, ику ит лIэщIыгъуэхэм я пергамент тхылъхэм, икIэм-икIэжым, ди зэманым щыIэ тхылъыпIэ тхылъхэмрэ электронэ щытыкIэ зиIэхэмрэ нэс. И фIэщыгъэми къызэрыхэщщи, тхылъыр щIыныр жыгым епхащ. Пасэм тетхыхьу, къагъэсэбэпу щытащ жыг пхъафэм къыхэщIыкIа теIущIыкIыпIэ цIыкIухэр. Нэхъ пасэрей дыдэ тхылъхэр къыщыунэхуащ Вавилоным, Шумерым, Пасэрей Мысырым, Ассирием. Ар Iэмал зимыIэ Iуэхугъуэт къэралыгъуэр зегъэкIуэным, дэфтэрхэр хъумэным, пащтыхьхэм я лIакъуэхэр къетхэкIыным, суд унафэхэр зэхуэхьэсыным, нэгъуэщIхэми ятеухуауэ. Ауэ дэфтэр е щIэныгъэ Iуэхухэм теухуахэм нэмыщI, художественнэу гъэпса япэ тхылъыр Пасэрей Шумерым къыщыунэхуащ. Ар «Эпос о Гильгамеше» тхылъырщ. Пасэрей тхылъыжьхэр щызэхуахьэсыжауэ археологхэм къагъуэтыжауэ щытащ Ашшурбанипал ассирий пащтыхьым и пасэрей библиотекэр. Пасэрей къуэкIыпIэм и тхылъхэр абдеж зэуIу щащIауэ щытащ пащтыхьым и унафэкIэ. Пасэрей библиотекэхэм ящыщу нэхъ абрагъуэ дыдэр мысыр пащтыхь Птолемей и унафэкIэ яухуэгъа Александрийскэ библиотекэрщ. Абдеж щызэхуахьэсауэ щытащ алыдж гупсысакIуэхэмрэ щIэныгъэлIхэмрэ ятхахэр, тхыдэ лэжьыгъэхэр, мысыр, вавилон IуэрыIуатэр, художественнэ романышхуэхэр. Александрийскэ библиотекэр диным итхьэкъуахэм ягъэсауэ щытащ.

Пасэрей Урымым псом хуэмыдэу щызэлъащIысауэ щытащ романхэр. Урымхэр тхылъ еджэрт къащыпэщIэхуэм деж: жыг хадэхэм, хьэмэмым, уеблэмэ ефэ-ешхэ зэхуэсхэм. Нэхъапэм хъурейуэ шыхьа тхылъымпIэхэм тхыгъэхэр тетхауэ щытамэ, ар къызэгугъуэкIа урымхэм къагупсысащ тхылъымпIэр напэкIуэцI щхьэхуэурэ зэпагъэжу, зэрызэкIэлъыкIуэм хуэдэу зэхуахьэсыжыну. Апхуэдэ тхылъхэр тыгъэ лъапIэуи ятырт. Апхуэдэу къежьащ ди зэманым тыншу тIэщIэлъ тхылъым и теплъэр.

Урым къэралыгъуэр щэщэжа нэужь, тхылъ Iуэхури екIэкIуащ. Урымхэмрэ алыджхэмрэ я пIэ къиуващ Цицерон, Витрувий, Аристотель сымэ я IэдакъэщIэкIхэм емыджэфхэр. Абы щыгъуэ зэпыуауэ щытащ Европэм ащтымыр (папирус) ирашэнри.

Ику ит лIэщIыгъуэхэм Европэм папирусыр щыщымыIэжым, пергаментыр къэунэхуащ. Абы и фIэщыгъэр къытехъукIащ Пергам къалэм. Ди эрэм ипэкIэ ІІ лIэщIыгъуэм а къалэм къыщрагъэжьауэ щытащ псэущхьэхэм я фэ гъэгъуам тетхыхьу. Апхуэдэу, пергаментыр къагъэсэбэп хъуащ ащтымым нэхъри нэхъ къащтэу. Ар нэхъ быдэт, лъэныкъуитIми утетхыхь хъурт, уеблэмэ птхар тебгъэкIыжурэ нэгъуэщI тептхэжи хъурт. Ауэ пергаментыр егъэлеяуэ лъапIэт. Пергаментыр бгъэхьэзырынуи гугъут, арат щIэлъапIейри. Ар зэрагъэпэщыным тхьэмахуитIи, нэхъыби текIуадэрт. Жэмыфэр, мэлыфэр, бжэныфэр сэху зыхэлъ псым халъхьэрти хужь ящIырт. ЛантIэ ящIырт. ПергаментыфIыр иджырей тхылъымпIэм хуэдэу хужьт, ауэ хьэлъэт. Тхылъ щызэкIэрашхэкIэ, пергамент напэхэм я зэхуакухэм пхъэбгъу пIащIэ цIыкIухэр драгъэубыдэрт. Зы тхылъым текIуадэрт жэмыфэ зыхыбл. Абы къыхэкIыу ику ит лIэщIыгъуэхэм тхылъыр апхуэдизкIэ лъапIэти, унагъуэ къулейхэми щIагъуэу къахуэщэхуртэкъым. Пергаментым къыхэщIыкIа тхылъхэм килограмми I0-м нэс я хьэлъагът.

Монаххэм тхылъхэм ярытхэр къратхыкIыурэ скрипториехэм тратхэрт. Апхуэдэу тетхыкIакIуэр IэщIагъэ щхьэхуэу къэунэхуащ. Ику ит лIэщIыгъуэхэм тхылъ тептхыкIыныр тынштэкъым. ТетхыкIакIуэхэр щылажьэр жэщырт икIи уэздыгъэ нэфкIэ лэжьэн хуей хъурт. Жэщщысыр нэми зэран хуэхъурт, гъэшауэ куэдрэ зэрыщысым ябгри игъэузырт. Гугъу пэтми, хъэтI дахэкIэ тхэрт, къаз къауц къагъэсэбэпырти.

ТхылъымпIэр къагъэсэбэпу ирагъажьэри, тхылъ Iуэхуми псынщIэу зиужьу щIидзащ. Къапщтэмэ, тхылъымпIэр пасэу къыщыунэхуащ Пасэрей Китайм. ТхылъымпIэм къыхэщIыкIа тхылъхэри къыщIагъэкIырт, тхылъымпIэ ахъши къагъэсэбэпын щIадзат. Ауэ европейхэм тхылъымпIэр япэу къыщацIыхуар жор зекIуэхэм щыгъуэщ – хьэрыпхэм ар щызыIэрагъэхьат китай сондэджэрхэм я деж. Жорзехьэхэм хьэлэмэт ящыхъуат тхылъымпIэр хьэрыпхэр къызэрагъэсэбэпыр. Хьэрыпхэр тхылъымпIэм тетхыхьхэрт, хьэпшыпхэр кIуэцIашыхьырт. Дауи, езыхэм щысхьу зэрагъэзахуэрт пергаментыр.

Мыгувэу европейхэм къагурыIуащ тхылъымпIэр зэрымылъапIэр икIи езыхэми къыщIагъэкIыу щIадзащ. ТхылъымпIэ тхылъхэр куэдкIэ нэхъ пудт пергаментым къыхэщIыкIахэм нэхърэ. Ар цIыхубэми къащэхуф хъуащ.

XV лIэщIыгъуэм тхылъ Iуэхум егъэлеяуэ зиужьащ. Нэмыцэ IэпщIэлъапщIэ Гутенгберг Иоганн тхылъ зэрытрадзэ станок ищIащ. АбыкIэ япэ тхылъыр, Библиер, къащыпауэ щытащ. Апхуэдэу къэунэхуащ тхылъ тедзэныр. Дунейм щIэныгъэр щызэлъащIыса, школхэр къежьа нэужь тхылъхэм псом хуэмыдэу щIэупщIэ яIэ хъуащ. Нэхъапэхэм тхэныр диным нэхъ ехьэлIауэ щытамэ, иджы романхэри, художественнэ тхыгъэхэри, щIэныгъэ трактатхэри, медицинэм, астрономием, пщэфIэным ехьэлIа тхылъхэри традзэрт. Япэрей тхылъымпIэ тхылъхэр теплъэкIэ щIагъуэу къащхьэщыкIыртэкъым пергаментым къыхащIыкIыу щытахэм. Гот шрифт жыхуаIэмкIэ тедзат, езыхэри хьэлъэт. Итальян тхылътедзэ Мануций Альд гот шрифхэр япэу ихъуэжауэ щытащ тыншу укъызэджэф хьэрфхэмкIэ. А лъэхъэнэм ирихьэлIэу къэунэхуащ цензурэкIэ зэджэри. Коперник Николай, Галилей Галилео сымэ я щIэныгъэ лэжьыгъэхэр дунейм къытехьэу ямыдэ хъуащ. Цензурэм къапиубыдащ франджы узэщIакIуэ Деламберрэ Дидрорэ я энциклопедиехэр. Ахэр гъэпщкIуауэ куэдрэ традзащ.

Япэрей тхылъ тедзапIэхэм щылажьэхэрт хьэрфхэр къэзыщыпхэр, напэкIуэцIхэр зыгъэщIэращIэхэр, тхылъ напэхэр зэкIэрызышхэхэр. Пасэрей тхылъ тедзапIэхэм къыщыдагъэкIауэ ди зэманым къэса тхылъхэм доллар мин бжыгъэхэр я уасэщ. Псалъэм папщIэ, Сервантес Мигель и «Дон Кихот»-р.

XІX лIэщIыгъуэм литературэр куэду зэбгрыкI хъуащ. Детективхэр, бзылъхугъэ романхэр, фантастикэхэр бжыгъэншэу щыIэт. Иджы тхылъхэм цIыхухэр еджэрт я щIэныгъэм хагъэхъуэным къищынэмыщIа, зрытрагъэун папщIи. Ауэрэ япэ бестселлерхэр къыдагъэкIащ. Инджылызым щытрадзащ Конан Дойль Артур «Приключения Шерлока Холмса» зыфIищар. XІX лIэщIыгъуэм и кIэухым, ХХ и пэщIэдзэм а тхылъыр егъэлеяуэ цIэрыIуэт. ХХ лIэщIыгъуэм псом нэхърэ нэхъ цIэрыIуэ хъуащ Ролинг Джоан и «Гарри Поттер» тхылъыр.

Ди зэманым тхылъхэр къыдагъэкI зэмылIэужьыгъуэ куэду, сыт хуэдиз инагъи, Iувагъи, теплъи иIэу. Куэду къэунэхуащ электрон тхылъхэр. Интернетым и сэбэпкIэ абыхэм уеджэ мэхъу тхылъ щапIэм ар щызыIэрумыгъэхьэми. Ауэ тхылъымпIэкIэ тедза тхылъым и фIагъыр абы зыкIи мыхьэнэншэ щIэхъукIакъым. Тхылъыр я Iэм IэщIэлъу еджэну нэхъ къащтэ цIыхухэм.