Гъэм и кIыхьагъкIэ пэрыхьэту цIыхум къигъэсэбэп ерыскъыхэкIхэм ящыщщ кIэртIофыр. Куэдыр зэрыщыгъуазэщи, ди щIыналъэм езым и кIэртIоф лIэужьыгъуэфIхэр иIэжу къекIуэкIащ, къэралыр лъэлъэжыху. Нобэ ди сатущIапIэхэм къыщыбгъуэтыжыркъым ди цIыхум къадекIуэкIа кIэртIоф хьэлыуэ гуакIуэхэр -хужьымрэ тхьэмбылыфэмрэ. А лIэужьыгъуитI къудейр унагъуэ хадэхэми щащIэрти, гъэ псом яхурикъурт.
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, мы зэманым тлъагъур нэгъуэщIщ; кIэртIофу ящэм я кур гъуэжьщ, зэрылIэужьыгъуэщIэр нэрылъагъуу, махуэ зыбжанэкIэ нэхъ щымылъу, абыхэм я кур мэуфIыцI, вэгъуей-жьэгъуейщ, IэфI щIэлъкъым. АтIэ, дэнэ апхуэдиз кIэртIоф гурымыхьыр къыздикIар?
Урысейм и «Россельхозцентр» IуэхущIапIэм мы гъэм къигъэнэIуащ нэхъыфIу къалъыта кIэртIоф лIэужьыгъуэхэр. Ахэр 50-м щIегъу, ауэ, гъэщIэгъуэнращи, Урысейм и щIыналъэхэм къадекIуэкIауэ зы яхэткъым. Мэкъумэш IэнатIэхэм жылэу къыщагъэсэбэпыр, къанэ щымыIэу, нэгъуэщI къэралыгъуэхэм ейщ икIи абыкIэ бжьыпэр яIыгъщ Финляндием, Германием, Нидерландым.
Селекционерхэм къызэрыхагъэщымкIэ, зыри щIэгузэвэн щымыIэу, жылэр дыдымейми, къыщагъэкIыр ди губгъуэхэрщ икIи зы илъэс къэмынэу кIэртIоф жылэу къэралым къохьэ тонн мин I2-I5-м щIигъу. Абы къарет илъэсым и кIыхьагъкIэ ди цIыхум яхурикъуну тонн мин 800-850-р. Апхуэдэу щIащIми щхьэусыгъуэ иIэщ.
- Зыкъэдухъуреихьу дытIысыж хъунукъым, адрей къэралыгъуэхэм я жылапхъэхэр дэри дгъэунэхун хуейщ, арыншамэ, ди кIэртIоф коллекцэр къулейсыз хъунущ. НэгъуэщI къэралхэм дазэрыдэлажьэм и фIыгъэкIэ ди кIэртIоф лIэужьыгъуэхэм къахохъуэ,-жиIащ кIэртIофыр зыщэхэм я Урысей зэгухьэныгъэм и унафэщI Красильников Алексей.
ГъэщIэгъуэнщ, Совет лъэхъэнэм нэгъуэщI къэралыгъуэхэм къраш ерыскъыкIэ ди цIыхур псэуауэ пхужыIэнукъым. Ди кIэртIоф IэфIхэр цIыхухэм къайлыжу яхурикъурт, уеблэмэ къуажэдэсхэм къайлеекIыр ящэн яхузэфIэкIыу. Ди щIыналъэм и закъуэ къэтщтэнщи, Дзэлыкъуэ, Жэмтхьэлэ къыщыкI кIэртIофым пэхъун къэгъуэтыгъуейт. КъызэрыщIэкIымкIэ, ари зыщIыпIи кIуакъым, зэпэубыда хъуащи, ди сату щIапIэхэмрэ бэзэрхэмрэ къамыгъэсу аркъудейщ. Ахэр куэду ящэху Краснодар, Ставрополь щIыналъэхэм. Псори къыщежьэр гибридхэр куэд зэрыхъуар армырауэ пIэрэ? Арыншамэ, дауэ къызэрыбгурыIуэнур, «ди жылэхэм щIэрыщIагъ щIэмычэу къахыхьэн хуейщ» псалъэхэр…
Апхуэдэ щытыкIэ дыдэм иткъэ игъащIэ лъандэрэ ди къэралым щыхасэу щыта нартыху шхыпхъэ хужьхэр, Iэщым къэуату ирагъэшхыу щыта колхоз нартыху гъуэжьышхуэхэр. УлъыхъуакIэ бгъуэтыжынукъым ахэр. Абыхэм япIэм къиуващ пIалъэкIэ жылапхъэщIэ къыхэмызэрыхьмэ, илъэс зыбжанэкIэ фIэкIа гъавэ къозымытыну гибрид нартыхухэр, IэфI лъэпкъ зыщIэмылъыж, лыц хужь быдэр зи купцIэ помидор шхыгъуейхэр. Куэдым ящIэж, зэгуэпчамэ, сыхъэр къыдихыу, ди губгъуэхэм щащIэу щыта бэдрэжан IэфI плъыжьыбзэхэр. Зэман дэкIмэ, апхуэдэ щыIауэ ящIэжыххэнукъым. КIэртIофри аращ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, куэду щIым къытрахрэ абы зыгуэрхэр хэуныкIмэ нэхъ къащтэнущ, цIыхум яшхынум щIэлъын хуей IэфIагъым зыри елIэлIэжыркъым.
Къалэкум ит тыкуэн цIыкIухэм ящыщ зым щежауэ кIэртIоф тхьэмбылыфэ мыин дыдэ щызэбграхырт.
-Мыр ди кIэртIоф лъэпкъщ, фыщIегъуэжынкъым, къафщтэ,- тыкуэнтетым тригъэгушхуэрт щэхуакIуэхэр. Сэри къэсщтащ, ди «адыгэ» кIэртIоф лъэпкъым куэдрэ урихьэлIэжыркъым…
ДыкъигъэпцIатэкъым, хьэлыуэ хъужауэ къыддекIуэкIа кIэртIоф къабзэт, Жэмтхьэлэт къыздрашари. Селекционерхэмрэ хьэрычэтщIакIуэхэмрэ кIэртIоф мыхъумыщIэм зыщIрагъэщта сату щIапIэхэр, бэзэрхэр, зэгуэр къигъэзэжу, зэрыщыта пIэм иувэжыныр фIэщщIыгъуейщ, ауэ дыгугъэнщ, япэрей жылэ къабзэ тIэкIухэр къызыхуэна жылагъуэхэм, унагъуэхэм ахэр, зэман мащIэ нэхъ мыхъуми, хъума щыхъуным.
