ЩIэныгъэм и нэхур тхуэзыгъэблахэр

Адыгэ лъэпкъым щIэныгъэм и сэбэпынагъыр, абы щIэблэр хуэгъэушын зэрыхуейр къыгурыIуэри, епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм и кIэухым, епщыкIубгъуанэм и пэщIэдзэхэм иужь ихьащ узэщIакIуэ Цагъуэ Нурий. Лъэпкъым и цIыху нэхъыфIхэр - Нэгумэ Шорэ и деж къыщыщIэдзауэ, ПащIэ Бэчмырзэ, Фэнзий Мэжид сымэ илъэсищэм щIигъукIэ телэжьащ щIэныгъэм и нэхур адыгэм къащхьэщыхьэным. ЯхузэфIэкIари мащIэкъым. Зауэ нэужь лъэхъэнэхэм адыгэ тхыдэм, щэнхабзэм елэжьхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэшхуэхэм я фIыгъэкIэ абыхэм ящыщ дэтхэнэ зыми хуэфащэ увыпIэ тхыдэм щылъагъэсыжащ.

«Цагъуэ Нурий адыгэ тхыдэм, щIэныгъэм абы щиубыд щIыпIэм иужьрей зэманым лъэпкъ тхылъеджэхэр нэхъ щыгъуазэ хъуащ, - итхащ профессор ХьэкIуащэ Андрей. - Ауэ абы къыдэкIуэуи нэхъ пасэIуэм ар къызэрацIыхуар, и пщIэр къызэралъытар ЩоджэнцIыкIу Алий и егъэджакIуэу зэрыщыта къудейрт. Ари щIыхь мащIэтэкъым, ауэ абы къыкъуэщыртэкъым езы щIэныгъэлIым хузэфIэкIар, лъэпкъ щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ яхуищIа хэлъхьэныгъэ хьэлэмэтыр.

Цагъуэ Нурий лъэпкъ щэнхабзэм щыхуэфащэ щIыпIэм тепсэлъыхьурэ, адыгэ тхакIуэ Шортэн Аскэрбий и лэжьыгъэхэм ящыщ зым щитхыжыгъащ: «Цагъуэ Нурий илъэгъуамрэ ищIамрэ, и дуней еплъыкIамрэ и дуней тетыкIамрэ етауэ зы тхыгъэ гуэри къытхуигъэнакъым. Ар апхуэдизкIэ нэмысышхуэ зыхэлъ цIыхути, и псэ ирипэсакъым и щхьэ тепсэлъыхьыжыну. Иджы абы и лъэужьыр къэдулъэпхъэщ пэтми, къытIэрыхьэхэр мащIэщ… Цагъуэ Нурий и Iуэхур лъэпкъ Iуэху щIын хуейщ. Абы и гъащIэр, и гуащIэр ди щIэблэм фIыуэ ящIэу, щапхъэ гъуэзэджэу гъэнэхуэн хуейщ. А къалэныр зи пащхьэ изыгъэувэжым, езы Нурии зэрыжиIащи, «пщэрыдзэн зыщIым» щытхъу хуэфащэщ».

Цагъуэ Нурий и псэукIамрэ и лэжьыгъэхэмрэ ятеухуауэ тхыгъэ зыщыплI къыдэкIа щхьэкIэ, иджыри къыздэсым щIэныгъэм и хабзэ ткIийхэм тету зэфIэгъэувэжакъым абы и гъащIэм и къекIуэкIыкIар. Тхыгъэ щыIэхэм ар зым щытеубыдакъым, зэщхьэщыкIыныгъэшхуэхэр яIэщ. Цагъуэр къыщалъхуауэ щIэныгъэлIхэм нэхъ зытраубыдэр 1893 гъэрщ. Аращ къыщыхьар «Къэбэрдей литературэм и тхыдэм теухуа очеркхэм», Шортэн Аскэрбий, КъардэнгъущI Зрамыку, КхъуэIуфэ Хьэчим сымэ я лэжьыгъэхэм.

«Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и тхыдэм» нэхъ фIэкъабылыр 1890 гъэрщ. Нало Заур фIэтэмэмыр 1885 гъэрщ, Гъут Iэдэм, Турчанинов Георгий сымэ илъэситIым - е 1883, е 1884-м я цIэ къраIуэ. ДызэреплъымкIэ, нэхъ тэмэмыр 1883 гъэращ. Архивым къыщIэна тхыгъэхэм къыщыгъэлъэгъуакъым Цагъуэ Нурий къыщалъхуа щIыпIэри. Языныкъуэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар къыщалъхуар Тыркурщ, адрейхэм нэхъ яфIэтэмэмыр Сириерщ. Абы и тегъэщIапIэуи иджыкIэ щыIэхэр мыращ.

Елбэд Хьэсэн деж щыттхыжа гукъэкIыжхэм къазэрыхэщыжымкIэ, Цагъуэр къыщалъхуар Сириерщ. Елбэдым и псалъэхэм дзыхь щIахуумыщIын щхьэусыгъуэ щыIэкъым - а тIур, езы щIэныгъэлIым къызэриIутэжамкIэ, 1912 гъэм къыщыщIэдзауэ зэрыцIыхуу щытащ, куэдрэ зэдэлэжьащ, зэныбжьэгъуу, зэкIэлъыкIуэу псэуащ, тхылъ, ЩоджэнцIыкIу Алий ящIыгъуу, зэдатхащ, а зэманышхуэм къриубыдэу ахэр а Iуэхум мызэ-мытIэу зэрытепсэлъыхьами шэч хэлъкъым. Ар егъэбыдэ езы щIэныгъэлIым и Iэдакъэ къыщIэкIа нэгъуэщI зы тхыгъэми.

Ар «Гъуазэм» 1913 гъэм къытехуэгъащ. И сабиигъуэр игу къигъэкIыжурэ, Цагъуэм абы щитхыгъащ: «Дэ Щам лъэныкъуэкIэ КъунейтIрэкIэ еджэу зы щIыпIэ дыщыIащ... Къуажэ цIыкIу-цIыкIуу къуажэ пщыкIутI дохъур. ДыкъызэрытIысрэ илъэс плIыщI нэхъыбэ мэхъури, алъандэрэ сэ сызыдэс къуажэр унэ пщIейм фIэкIауэ сщIэркъым. Ахэри зырыз дыдэщ. Адрей жылэхэри ди къуажэм ещхьыркъабзэщ».

IупщI щIауэ, нэсу зэхэгъэкIауэ щыткъым Цагъуэ Нурий зыщеджа еджапIэри. И сабиигъуэр Сирием щрихьэкIамэ, нэхъ зытепщIыхь хъунур абы хьэрып еджапIэ къиухауэ къэлъытэнырщ. Ауэ фIэщ щIыгъуейщ хьэрыпыбзэ фIэкI зымыщIэ щIалэр иужькIэ ехъулIэныгъэфIхэр иIэу Истамбыл университетым щеджэфауэ. Лэжьыгъэ щхьэхуэхэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, юридическэ факультетыр фIы дыдэу къызэриухам щхьэкIэ абы дыщэ сыхьэт саугъэту къыхуагъэфэщауэ щытащ.

Пэжщ, а лъэхъэнэм Сириер Тыркум и блыгум щIэтащ, абы щыIэ еджапIэхэми, ехьэжьэща мыхъуми, тыркубзэр щаджу щытагъэнущ. Ауэ а Iуэхум и пэжыпIэр сэтей къищIу зы тхылъымпIэ архивым щIэлъщ. Ар щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Цагъуэм курыт еджапIэр къыщиухар Истамбылщ. Хьэрып пэщIэдзэ еджапIэм иужькIэ Тырку курыт еджапIэр къыщиухыжакIэ, университетым щIэтIысхьэным и пэ къихуэу абы тыркубзэр нэсу зэрызригъэщIам шэч хэлъкъым. Къыхиха IэщIагъэм тепщIыхьмэ, Цагъуэр иужькIэ зыхыхьа Iуэхугъуэхэм - хамэ щIыпIэ къыщыхута къыдалъхуахэм я бзэр, я хабзэр, я хьэл-щэнхэр хъумэным, я зэхэщIыкIыр, щIэныгъэр къэIэтыным, я тхыдэр джыным - хыхьэн хуеятэкъым. Ар зыхуеджар, къалэну и пщэ къыдэхуар Тырку къэралыгъуэм и хабзэхэр сэкъатыншэу хъумэнырт е, езым къыхихмэ, нэхъ фIэкъабылмэ, уэчылу лэжьэнырт, лей зрах, зылъыс и хэкуэгъухэр а къэралыгъуэм щызекIуэ хабзэ ткIийхэм ящихъумэнырт.

И щхьэ закъуэм Iуэхур трищIыхьамэ, зыхуеджа IэщIагъэм, шэч хэмылъу, ар зыхуей хуэмыныкъуэу, тхъэжу ирипсэуфынут. А къулыкъум а лъэхъэнэм КъуэкIыпIэ лъэныкъуэм щыIэ къэралыгъуэхэм пщIэ лей щыхуащIу щытащ. Ауэ Цагъуэм и гур пасэу зыхуэушар щхьэ закъуэ псэуныгъэркъым, и щIалэгъуэм къыщыщIэдзауэ абы зыхуегъэхьэзыр къыдалъхуахэм къалэн зэрахуищIэным.

Щеджэ илъэсхэм Цагъуэ Нурий апхуэдэ лэжьыгъэхэм зэреувэлIам щыхьэт наIуэ хуохъу Нэгъуч Сауд и гъусэу 1909 гъэм и лэжьыгъэр - «Алыфбийр» - къызэрыдигъэкIар. Истамбыл университетыр фIыуэ къэзыуха адыгэ щIалэр занщIэу пэроувэ адыгэ щIэныгъэмрэ зэхэщIыкIымрэ къэIэтын лэжьыгъэм. ЕджапIэхэм папщIэ къыдигъэкIа тхылъхэм нэмыщI, ар нэхъыбэу зытхьэкъур, и творческэ къару псори зрихьэлIэр япэ адыгэ газет «Гъуазэр» къыдэгъэкIынырщ. А газетыр къызэгъэпэщыным Нурий лэжьыгъэу ирихьэлIар къэIуэтэжыгъуейщ, ауэ ар къыгуэхыпIэ имыIэу епхауэ къыщIэкIынущ Цагъуэр япэщIыкIэ редакцэм и секретару, иужькIэ редактор нэхъыщхьэуи ягъэувыным. Езы Цагъуэм зэритхыжамкIэ, «Гъуазэм» къыдэкIын щыщIидзар 1910 гъэрщ. Ар къызэзыгъэпэщари анэдэлъхубзэр, лъэпкъ хабзэр хъумэжыныр къалэн зыщызыщIыжа адыгэ мухьэжыр щIэныгъэлIхэрщ. ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, Цагъуэ Нурий и хэку къыщигъэзэжар 1913 гъэрщ. Нэхъ пасэIуэу ятха лэжьыгъэхэм мыпхуэдэ гупсысэ къыщыIуэтащ: ХьэтIохъущокъуэм и лъэIукIэ Цагъуэм къигъэзэжауэ, ауэ иужькIэ абы зыкIи зыкъыщIимыгъэкъуэжауэ. Абы зыкъомкIэ къыщхьэщокI Елбэд Хьэсэн къытхуиIуэтэжахэр. Абы къызэрыджиIэжамкIэ, езы Цагъуэр ХьэтIохъущокъуэм лъэIуакIуэ хуэкIуащ, и мурадхэр хуиIуэтащ, ахэр жыджэру къыдиIыгъащ, уеблэмэ и хьэщIэр зыщIигъури езыр и щхьэкIэ Налшык кIуащ хэку унафэщIхэм елъэIуну, ауэ а тIур ягъэшынэри а Iуэхур къэнэжыгъащ.

Ахэр япэщIыкIэ зи ужь итар реальнэ еджапIэм, хэкум ит муслъымэн еджапIэхэм анэдэлъхубзэр щрагъэджу щIадзэным и Iуэхур къэIэтынырт. Ар къыщыхуамыдэм, лэжьапIэншэрэ мылъкуншэу къэна Цагъуэм выгу зэщIэщIа пщым кърет, унэ цIыкIу гуэри еуцIырхъри, къызэрыгуэкI мэкъумэшыщIэу Дыгулыбгъуей дотIысхьэ. Нэхъ иужьыIуэкIэ Цагъуэр егъэджакIуэу ирагъэблагъэ Бахъсэн къыщызэрагъэпэща муслъымэн еджапIэм. КъелъэIуа къудейкIэ ар абы яхуэкIуэну къыщIэкIынтэкъым, езыр зыхуейхэр къыхуащIэну къамыгъэгугъамэ...

Нэхъ пыухыкIауи Цагъуэр зи ужь итар а еджапIэм анэдэлъхубзэр щегъэджынырт, щIэныгъэ щхьэхуэхэр адыгэбзэкIэ щегъэкIуэкIынырт. Революцэр текIуэу зыкъом дэкIа нэужь, Цагъуэр Налшык къоIэпхъуэ. Ар зыIута лэжьапIэм и гугъу ящIу архивым щIэлъ тхылъымпIэхэм япэу дызыщрихьэлIэр 1924 гъэрщ. Абыхэм ящыщ зым къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, егъэджакIуэ Цагъуэр 1924 гъэм мэкъуауэгъуэм и 1-м хатхащ учебнэ городокым щагъашхэхэм я бжыгъэм, етIуанэм зэригъэбелджылымкIэ, а гъэ дыдэм фокIадэм и 1-м егъэджакIуэм и къалэныр игъэзащIэу ягъэуващ.

ИужьыIуэкIэ, 1926 гъэм, Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтыр къыщызэрагъэпэщым, Цагъуэр абы и щIэныгъэ лэжьакIуэ мэхъу. Ар зэрыпэжым и щыхьэту архивым тхылъымпIэ куэд къыщIэнащ. Адыгэ щIэныгъэлIым теухуауэ щыIэ лэжьыгъэхэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, Цагъуэр а лъэхъэнэм а институтым IуэрыIуатэмрэ литературэмкIэ и секторым и унафэщIу лэжьащ.

Цагъуэ Нурий дунейм щехыжауэ щIэныгъэ лэжьыгъэ куэдым къыщагъэлъагъуэр тэмэмкъым. Абыхэм псоми къыщыхьар зы илъэсщ - 1936 гъэрщ. Абыхэм къащхьэщокI тхылъитIу Москва 1967 гъэм къыщыдэкIа «Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и тхыдэм» зи гугъу щыщIа илъэс бжыгъэр, ар зэхэзылъхьахэм нэхъ яфIэкъабылыр 1935 гъэрщ. А илъэс бжыгъэрщ нэхъ тэмэмри, ар зэрыпэжым щыхьэт техъуащ Цагъуэ Нурий ипхъу Тамари.

Абы къызэриIуэтэжамкIэ, и адэр машинэм щиукIар 1935 гъэм дыгъэгъазэм и 31-рщ».