Тибет библиотекэр

ЩIэныгъэкIэ ирикъуа щыIэ? Дунейм ехьэлIапхъэ Iэмалхэр зэхызогъэкI щыжиIэ дыдэм, цIыхум гъащIэм сэлам ирехыжри, ищIэри здрехьэжьэж. А гупсысэр уигу къегъэкI Тибет бгы лъапэм къыщагъуэтыжа библиотекэ абрагъуэм.

Къулъшырыф псалъэр «монастырь» мыхьэнэм зэрыхуэкIуам и тхыдэр бзэ щIэныгъэлIхэм къыджамыIэфыну пIэрэ? Къэзан дэт мэжджыт нэхъыщхьэм зэрехьэ а цIэ дыдэр. ЩIыфIащауэ жыхуаIэр кърым тэтэр тхыдэм къыхэщыж, XVI лIэщIыгъуэм псэуа лIы щэджащэ гуэрым и цIэкIэщ. Адыгэбзэм «къулъшырыфыр» зэрыхэтыр хамэ дин тхьэелъэIупIэущ. Мы зи гугъу тщIыну Тибет библиотекэр зыхиубыдэ ухуэныгъэм буддист къулъшырыфкIэ фIэкIа дызэреджэн къытхуэгъуэтыркъым. НэгъуэщIу жыпIэмэ, Буддэ и диным тет дин лэжьакIуэхэм я хэщIапIэ. Ахэр зыхиубыдэу жыхуаIэ «Сакья» къудамэр езы Буддэ и цIэ Сакьямуни е Шакьямуни жыхуаIэм къытехъукIагъэнщ. Сытми, Сакья къулъшырыфым егъэщIылIа буддистхэм я тхылъ хъумапIэр дунейм нэхъ ину тетхэм хабжэ. Иджыри къэс абдежым къыщагъуэтыжа тхыгъэхэм ящыщу тхыбзэм кърагъэзэгъэфар проценти 5-щ. Дунейм нэхъ лъагэ дыдэу ит Эверест бгыр мы щIыпIэм зэрыпэIэщIэр километри 180-рэ къудейкIэщ. ЗэраIуэтэжымкIэ, ухуэныгъэр зэфIэзыгъэувар лъагагъкIэ къыхагъэщхьэхукIа «цIыху Iущиблым» яз Кончогщ.

Дэ зэдгъэщIэну дызыхуейр мы библиотекэм щIэлъ тхылъымпIэ къомым ярытымрэ ахэр къыздикIамрэщ. XIII лIэщIыгъуэм ипэм мы къулъшырыфым щыпсэухэр Монголием щыцIэрыIуэ Юань пащтыхь лIакъуэм и нэIэ щIэтащ. Сакья цIэр зэрихьэрт Тибетым щызекIуэ буддистхэм я еджапIэ нэхъыщхьэу щыт мы ухуэныгъэми, ар зыдэт къалэми. Къулъшырыфым щагъэлэжьэну къащтэхэр щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ защIэт.

Диным и пщIэр зэрыиным политикхэм къамыгъэщхьэпэу хъурэт? 1959 гъэм Китайм Тибетыр къиубыда иужь, Сакья къудамэм и нэхъыжьыр Индием щIэпхъуэжри, абы къулъышырыфыщIэ щиухуащ.

Сакья къулъшырыфыр дахащэу зэлъыIухауэ жаIэ зылъэгъуахэм. Ауэ дунейм зэрыщыцIэрыIуэр зыщIыпIи щумылъагъуфыну и библиотекэ абрагъуэмкIэщ. 2003 гъэм археологхэм иджыри къэс гу зылъамыта тхылъ хъумапIэщIэ аргуэру къагъуэтащ. Тхылъхэм Iэрытх шыхьаи, напэ зыбжанэу зэтедаи, тхылъ дыдэу щIаи яхэтщ. Тхыгъэхэр зытеухуар диным и закъуэкъым: астрономием, тхыдэм, есэпым, гъуазджэм тотхыхь пасэрей тхакIуэхэр. Тхылъхэр сурэткIэ зэрыгъэщIэрэщIам нэмыщIыж, ахэр гъущIхэкI ашык цIыкIухэм илъыжщ. Нэхъ лъапIэу къалъытэ Iэрытххэр XIII лIэщIыгъуэм хиубыдэ хъан Хъубилай и лъэхъэнэм ирапх, ауэ я нэхъыбэр Юань, Минь лъэхъэнэхэм хуозэ. Тхыгъэ куэдым дыщэ е дыжьын ущэба хэпхъащ.

Сакья библиотекэм нэхърэ нэхъ тхылъ лъапIэ нэхъыбэ зыщIэлъ щымыIэу жаIэ. ЦIыху цIыкIум илъэс минкIэ къикIуа гъуэгуанэр иту хуагъэфащэ Тибет хъумапIэм щIэлъ Iэрытххэм. Буддистхэм нэхъ ягъэлъапIэ тхыгъэхэу Кангьюррэ Тенгьюрымрэ дыщэпс шакъэкIэ тхащ. Килограмм 500 зи хьэлъагъ тхылъи яхэтщ, абы нэхърэ нэхъ ин щымыIэу.

Къулъшырыфым и тхылъ хъумапIэм иджыри литературэм, географием, философием, театрым, грамматикэм, уэрэд-пшыналъэ зэхэлъхьэным теухуа тхыгъэхэр щIэлъщ. Библиотекэ ехьэжьам нэмыщI, Юань лъэхъэнэм зэIэпаха политикэ хуэIухуэщIэ тхылъымпIэхэми урохьэлIэ. Сун лIакъуэм и лъэхъэнэм зэрахьэу щыта щыгъынхэр, пыIэхэр, къинэмыщI хьэпшыпхэр - а псори сурэту е тхыгъэкIэ къэгъэлъэгъуауэ.

Мыбы щIэтщ цIыхушхуэхэм я мывэ фэеплъхэр, псоми зэхэту километр зэбгъузэнатIэ мини 10-м нэс яубыду. Лхахан Чен-По хьэщIэщым и дапхъэхэм тегуэшащ библиотекэм щIэлъ тхылъхэр. Языныкъуэ фэеплъхэм метри 2 я лъагагъщ, сантиметр 45-рэ я бгъуагъщ. Дызэрыт зэманым Тибет дэт щIэныгъэхэмкIэ академиер йолэжь Iэрытххэм. Тхылъ блынкIэ узэджэфыну дапхъэ иным метр 60 и кIыхьагъщ, 10 и лъагагъщ.

Тхыдэ гъэщIэгъуэн иIэщ псори зытеухуэжа езы Буддэ. И къуэр пащтыхьышхуэ ищIыну щIэхъуэпс и адэм щIалэр «жьыр дэнэкIэ къыщепщэми имыщIэу», зыхуей псори игъуэту ипIащ. Езым и закъуэ сэреищ иIэт щIалэ цIыкIум. ЩIэныгъэми хэгъуэзауэ, спортми щылъэрызехьэу апхуэдэт. Ягу иримыхьыщэр ныбжьыщIэм гупсысэн хьэл зэриIэрт.

Зэгуэрым, илъэс 30-м иту, унагъуи щIэбли игъуэтакIэу, Буддэ и шыгузехуэр дэщIыгъуу сэрейм къыдэкIри, теплъэгъуиплI и нэгу щIэкIащ: лIыжь тхьэмыщкIэ, цIыху сымаджэ, хьэдэ зэпкърыхуа, факъырэ екIуэлIапIэншэ. ЦIыхур сымаджэ, жьы зэрыхъур, сытми, Iэпкълъэпкъым тIасхъапIэрэ кIэухрэ зэриIэр, езыри фIыуэ илъагъухэри гува-щIэхами зэрылIэнур щIалэм и щхьэм дэуеящ. Мылъкуми къулыкъуми а псом ущахъумэфынукъым, къызэрыщIэкIымкIэ. Арати, унагъуэр хыфIидзэри, пэжыр къищIэну гъуэгу техьащ. Аращ буддистхэм диным зратыну мурад щащIым деж, унагъуэр щIыхыфIадзар.

Сыт хуэдизу ипэкIэ мыкIуатэми, цIыху цIыкIур къызэплъэкIыжын хуейм мэхъу. Къыхуэмыгъуэт хэкIыпIэри нэхъыбэм щапхъэу езым и тхыдэм къыщегъуэтыж. ЩIэныгъэ зыбгъэдэлъ лъэпкъым нэхърэ нэхъ узэхъуэпсэну зыхуэфащэ щыIэ къыщIэкIынкъым.