КъэкIуэнур зыфIэмыгъэщIэгъуэн, фIы и лъэныкъуэкIэ абы щымыгугъ псэ зыIутым яхэту къыщIэкIынукъым. ЦIыхум гуращэ хэхахэр щIищIри, и хъуэпсапIэхэр гущIэм щыщIигъэтIыгъуэри и гугъапIэхэр пщэдейрей махуэхэм ирепхри аращ. Ауэ гугъапIэхэм цIыхур ялъэIэсыфыну пIэрэ ар абыхэм я зэфIэхыпIэ хъунум емыгупсысмэ, абыхэм екIуалIэ гъуэгупэхэмрэ лъагъуэбэхэмрэ я хэшыкIэ хъунум щымыгъуазэмэ? ФIэщ щIыгъуейщ, сыту жыпIэмэ пщэдейм IункIыбзэIух хуэхъури, абы и бжэм дамэдазэу нэхъ мыхъуми удэзыгъэплъри блэкIаращ.
Куэдрэ зэхэпхынущ: блэкIар нобэм и гъуджэщ, пщэдейм и щхьэгъубжэщ, жаIэу. Ар икIи пэжщ. ЦIыхум гувэми щIэхми зыщыщым, къызыхэкIам, дунейм щIытетым ехьэлIа упщIэхэр зыхуигъэувыжу хуожьэ. Жэуап щигъуэтым деж, гушхуауэ адэкIэ мэбакъуэ, ищIэмрэ щIищIэмрэ къыгурызыгъаIуэ нэрымылъагъу Iэщэ IэщIэлъщи, ауэ и щIыб къыдэлъ, къызыхэкIа лъэпкъым къикIуа тхыдэ гъуэгуанэм щымыгъуазэр Iэбэрабэурэщ гъащIэм зэрыхэтыр, жыпIэпэнуращи, егъэзыпIэ зымыгъуэт жьуджалэм хуэдэу дунейм жьыбгъэм къыщрехьэкI. Мыпхуэдиз гупсысэр къызэкIэлъыдгъэкIуэн хуей щIэхъуам и щхьэусыгъуэр иджыблагъэ Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа тхылъыщIэрщ.
Тхыдэ щIэныгъэм куууэ хэт IэщIагъэлIхэм нэмыщI, Христианович Виктор и цIэр зэхэзыха куэд щыIэу къыщIэкIынкъым. Ауэ щыхъукIи, абы и къалэмыпэ къыщIэкIащ Кавказым щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэм, щэнхабзэм, дуней тетыкIэм епха лэжьыгъэ гъэщIэгъуэнхэр. Пэжщ, иджырей тхыдэ щIэныгъэр здынэса лъагапIэм укъеплъыхмэ, Христианович Виктор и IэдакъэщIэкIхэм къыщыкIуэ Iуэху еплъыкIэхэм ящыщ куэдым нэгъуэщI бгъэдыхьэкIэ ягъуэтащ, уеблэмэ къамыщтэжыххи яхэтщ. Ауэ, хьэлэмэтращи, езы тхыдэм щIэныгъэм къикIуа гъуэгуанэр кърипхутэну, гупсысэкIэм зэрызихъуэжар зэбгъэщIэну зи цIэ къитIуа къэхутакIуэм и лэжьыгъэхэм хуэдэ щыIэу къыщIэкIынукъым.
Илъэсищэ ипэ, 1922 гъэм, Христианович Виктор и къалэмыпэм къыщIэкIа, «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я блэкIам щыщ Iуэхугъуэхэр» («Из истории прошлого Кабарды и Балкарии») зи фIэщыгъэ тхылъыр дунейм къытехьащ. Къэхутэныгъэ лэжьыгъэм игъуэта цIэм занщIэу гу лъыуегъатэ зы щIыналъэм къыщызэдэхъуами, зэщхь куэд зыхэлъ псэукIэ зэдрахьэкIми, Къэбэрдейри Балъкъэрри лъапсэкIэ зэрызэпэщхьэхуэр, дэтхэнэми тхыдэкIэ уней зэриIэр Христианович Виктор къызэрыгурыIуэр. А зы щапхъэм тхылъым дзыхь хууегъэщI, къызэкIуэцIихынум гурэ псэкIэ урегъэувалIэ.
Христианович Виктор и тхыгъэхэр тхыдэ щIэныгъэ лэжьыгъэ куэдым тегъэщIапIэ щащI, абы и щапхъэхэмрэ гупсысэхэмрэ диссертацэ къэхутэныгъэ Iэджэм къыщахь. Ауэ, гъэщIэгъуэнращи, тегъэщIапIэхэр щыIэ щхьэкIэ, езы лэжьыгъэр зылъэгъуар мащIэ дыдэщ – ар Iэрытхыу щыIэххэкъым, зэрыбу тедзауи гъуэтыгъуейщ. 1930 гъэм дунейм къытехьауэ щытащ зихуэдэ щымыIэ библиографие гъэщIэгъуэн. Сарахан Давид зэхигъэувауэ щыта «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я библиографие» лэжьыгъэшхуэм къыщыхьащ ди щIыналъэм ехьэлIауэ а лъэхъэнэм къэсыху щыIа тхыгъэхэр. Абыхэм яхэтщ Христианович Виктор и IэдакъэщIэкIхэри. Библиографием къызэрыхэщымкIэ, «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я блэкIам щыщ Iуэхугъуэхэр» тхылъыр Къэбэрдей-Балъкъэрым и лъахэхутэхэм я хасэм къыдигъэкIащ. Абы къищынэмыщIауэ, Христианович и тхыгъэу библиографием къыщыхэгъэщащ «Кавказ Ищхъэрэм щыпсэуа пасэрей алыджхэр» («Древние греки на Северном Кавказе») зи фIэщыгъэ тхылъыр. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы и Iэрытхи, и къыдэкIыгъи къэнакъым.
Хэт хъуну Христианович Викторыр? Бытырбыху къалэм 1917 гъэм дэсахэм я цIэ-унагъуэцIэр къыщыгъэлъэгъуа тхылъым зэритымкIэ, Христианович Пётр и къуэ Виктор 1882 гъэм къалъхуащ. Бытырбыху дэт къэрал университетыр къиуха нэужь, 1917 гъэм Урысейм щIы IуэхухэмкIэ и министерствэм къалэн хэхахэмкIэ къулыкъущIэу лэжьэн щыщIидзащ. А илъэс дыдэм ар Урысейпсо мэкъумэш палатэм хагъэхьащ. 1918 гъэм къыщегъэжьауэ Христианович Виктор Бытырбыху къалэм дэта, Экономикэ къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и коллегием ирагъэблэгъащ. 1919 гъэм фокIадэм и 6-м Бытырбыху университетым пцIы тралъхьэу ягъэтIыса профессорхэмрэ академикхэмрэ яхэту дашащ. ЦIыху щитIым нэблагъэ хъууэ яубыда еджагъэшхуэ гупыр 1917 гъэм и гъэмахуэм екIуэкIа хэхыныгъэхэм кадетхэм я цIэкIэ къалэ Думэм хахахэрат. Къэрал унафэр зыIэщIыхьахэм ахэр бий кIэуфIыцIу къалъытэу хуежьат. ЩэкIуэгъуэм и 22-м Христианович Виктор Мэзкуу яшэри, Ивановэ лъэхъуэщым ираубыдащ…
Зи акъылрэ гупсысэкIэкIэ щIалэ дыдэу куэдым къацIыхуа Христианович и лъэужьыр абдеж щыпеч. Дунейм къытехьа тхылъхэм къызэрыбгурагъаIуэмкIэ, ар 1920 гъэм ирихьэлIэу къаутIыпщыжри, Бытырбыху дэсыну хуимыту КавказымкIэ къагъэкIуауэ къыщIэкIынущ. Сыт хуэдэ гъуэгукIэ ар ди щIыналъэм къимыхьами, абы и зэфIэкIыр щыщхьэпэн IэнатIэ ихуащ. 1922 гъэм къыдэкIа тхылъыр, а лъэхъэнэм щIэныгъэр здынэсар къэплъытэмэ, къызэрымыкIуэу гъэщIэгъуэн дыдэу, гупсысэкIэм зезыгъэужь лъэбакъуэшхуэу къыщIэкIащ. Къыхэгъэщын хуейщ адыгэхэри балъкъэрхэри зымыцIыхуу щыта къэхутакIуэм пIалъэ кIэщIым къриубыдэу лъэпкъитIым я тхыдэр къызыхэщ Iуэхугъуэхэр зэрызэхуихьэсар, ахэр зэригъэуIум, зэригъапщэурэ гупсысэ пыухыкIахэр зыхуищIыж лэжьыгъэ къызэригъэщIар. Тхылъым къыхощ адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ я пасэрей тхыдэм къыщегъэжьауэ 1917 гъэм екIуэкIа революцэм къэсыху къакIуа гъуэгуанэр, Кавказ Ищхъэрэм ику дыдэм хуэзэ щIыналъэм и жьыр гъунэгъу хэгъэгухэм ялъэIэсу, жылагъуэ-экономикэ псэукIэрэ щэнхабзэ я лъэныкъуэкIэ Къэбэрдейм и жьауэм зэры-Кавказу къызэщIиубыдэу зэрыщытар, нэгъуэщIхэри.
Тхыдэ щIэныгъэм зэрызиужьар Христианович Виктор и тхылъым къызэрыхэщым и мызакъуэу, лъэпкъхэм я зэхэщIыкIым зэрызихъуэжамрэ псэукIэ-щыIэкIэм хуаIэ бгъэдыхьэкIэм зэрызиужьамрэ IупщIу къызыхэщ тхыгъэр щIэрыщIэу дунейм къызэрытехьэжам ущогуфIыкI. Шэч хэлъкъым, «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я блэкIам щыщ Iуэхугъуэхэр» лэжьыгъэшхуэм уней тхылъ хъумапIэхэм увыIэпIэ дахэ зэрыщигъуэтынум, блэкIам и джэрпэджэж макъхэр къызыпыIукI а тхыгъэм щIэныгъэм лъагъуэщIэ зэрыщыхишынум.
