Напэтехыу къыхагъэщIат…

Къэралыгъуэу зэрызэфIэувэрэ Британиер зэуэн-фыщIэным хэкIыркъым. Англо-саксхэм я нэпсеягъэм щIэи гъуни иIэкъым. Аращ дуней псор зэрапхъуэну сыт щыгъуи щIыхущIэкъуар. Ар яхузэфIэмыкIами, я империер къухьэжыху иджылызхэм ЩIы хъурейм и щIыналъэ куэдыр езым и бжьым щIигъэтащ. Хэбгъэзыхьмэ, къэралыр нэхъыбэу зыхэпсэукIри абыхэм къришрат. ХамэщIхэр иубыдын папщIэ Iэщэм и мызакъуэу хьилагъэ зэмылIэужьыгъуэхэри къагъэсэбэпырт. Ауэ нэхъыбэр къарукIэ къизэурт. Пэжщ, щIэщхъу къыщыщыщIи къэхъуащ. Иджыпсту зи гугъу тщIынури абыхэм ящыщ зыщ. Инджылызхэр, дауи, хуейт 1979 гъэм къэхъуар тхыдэм хагъэкIыну, арщхьэкIэ…

1877 гъэм Бритаием и цIэкIэ Африкэ Ипщэм и комиссару икIи Коп щIыналъэм и губернатору ягъэуващ Фреер Бернард. А цIыхур акъылыншэтэкъым, ауэ епIэщIэкIырт, псори псынщIэу зэфIигъэкIыну хуейуэ.

ЩIэдзапIэ хуэхъуар

1878 гъэм и дыгъэгъазэм Фреер зулусхэм (щIыналъэм нэхъыбэу щыпсэухэм) я пащтыхь Нечвайо хуигъэуващ ар зэи арэзы зытемыхъуэнур: и дзэр зэбгриутIыпщыкIыжу абы къулыкъу щызыщIэн афIэкIа ирамыджэну. Абы зулусхэм я дежкIэ къикIырт Инджылызым и пщылIыпIэм щIэувэу. Нечвайо идакъым. Аращ зауэм щхьэусыгъуэ хуэхъуари.

Британыдзэхэм я унафэщI лорд Челмсфорд къарухэр зэщIигъэуIуащ. Ахэр хуэкIуэрт Хелпмекар быдапIэм. АрщхьэкIэ Изандвлан и деж загъэпсэхуну къыщыувыIэн хуей хъуащ. Дзэзешэр елIэлIакъым сакъын: ахэр узыхуэмейуэ къилъытат. ХэщIапIэр выгухэмкIэ къаухъуреихьыным теухуа унафи лордым ищIакъым.

ПщIэкIэ зауэ цIыху фIыцIэхэм ящыщ батальонитI тIасхъэщIэх ягъэкIуащ. Абыхэм къахуэгъуэтакъым пащтыхь Кечвайо цIыху мин 20 зыхэт и дзэр. Апхуэдэу щыхъум, Челмсфорд и къарухэр IыхьитIу игуэшри, зым и пашэу бийр къилъыхъуэну ежьащ. ХэщIапIэм кIэлъыплъыну къэнар пIалъэкIэ подполковник ящIа Пуллейн Генрийщ. Абы нэхъапэм зэрихуар дэр зыхуейхэмкIэ къызэгъэпэщынырт, зауэкIэм хищIыкIыртэкъым.

Мыгувэу хэщIапIэм полковник Дернфорд я пашэу къэсащ пщIэкIэ зауэ цIыху фIыцIэхэу ису гупышхуитху. АрщхьэкIэ псори къызэхинэри, полковникри ежьащ зулусхэр къилъыхъуэну.

Арати, хэщIапIэм къыдэнар 1700-рэ къудейт. Абыхэм ящыщу 1400-р зауэлIхэт, адрейхэр Iэпщэ къарукIэ лэжьыгъэ хьэлъэ зыгъэзащIэхэрт. АрщхьэкIэ дзэр а зэманым щIэуэ щыIэ Iэщэ лIэужьыгъуэ псомкIи зэщIэузэдат.

Зулусхэм яIыгъыр бжэгъурэ токъмакъхэмрэт, Пэжщ, цIыху зыбжанэм япщIэхэлът жьы хъуа фочхэр, ауэ тэмэму къызэрагъэсэбэпынум хуагъэсатэкъым. Пащтыхь Кечвайо и ефIэкIыныгъэр зыт: цIыху бжыгъэкIэ зэребэкIырт.

Челмсфорд апхуэдизрэ къыхуэмыгъуэта зулусхэр уащхъуэдэмыщхъуэу къытеуащ инджылызхэм я хэщIапIэм. Ахэр лъэныкъуэ зыбжанэкIэ псынщIащэу къебгъэрыкIуэрти, мыдрейхэр икIуэтын хуей хъуащ. Къапэува фочауэхэм я сатырхэр зэпратхъри, зулусхэр Iэпщэрызауэм хуэкIуащ. Абыхэм гъэр къащтэртэкъым: къапэщIэхуэр яукIырт, езыхэм ягъуэт хэщIыныгъэхэри къафIэIуэхутэкъым.

Инджылызхэр псом хуэмыдэу къэзыгъэщIэхъуар фоч лIэужьыгъуэщ. ЗэкIэлъхьэужьу шэ зыбгъупщIхэр икIа иужь, ар къэплъырт, уи Iэхэр къису. Абы щIыгъуж дунейр зэрыхуэбащэри.

Изандвлан и деж щекIуэкIа зэхэуэм псори зэхэту инджылыз 800, пщIэкIэ ягъэзауэ цIыху фIыцIэ 500 хэкIуэдащ. Аргуэру цIыхуищэ зыбжанэ укIыгъэ хъуащ ирахужьауэ щахум.

Зэхэуэм хэта инджылыз лейтенант Гораций Смит-Дорриян зэритхыжамкIэ, зулусхэм я пащтыхьым унафэ ищIат фащэ плъыжькIэ хуэпа зауэлIхэр яукIыну. Къелахэр фIыцIэ-щIыхуфэу хуэпахэрт.

Зулусхэм къуентхъыу яIэрыхьащ выхэр зыщIэщIа гухэр, фоч мин, топитI.

1879 гъэм щIышылэм и 20-м Изандвлан щекIуэкIа зэхэуэм дерс къыхахащ инджылызхэм. Мыгувэу абыхэм Африкэ Ипщэм лъэсырыкIуэ мини 10, шу мини 2 ягъэкIуащ, топи 10 яшащ. ЗауэлIхэм Зулуленд щIыпIэм и деж зулусхэм я дзэр щыхагъэщIащ, езы пащтыхьыр гъэр щыхъуащ. Къэралыр Iыхьэ 13-у ягуэшащ, абыхэм унафэ щызыщIар инджылызхэм ядэзэуа зулусхэрт.

Ауэ тхыдэджхэм иджыри къэс ягъэщIагъуэ ипэжыпIэкIэ баш фIэкIа зымыIыгъа цIыхухэр Инджылызым и дзэ хэплъыхьам текIуауэ зэрыщытар. Ар зулусхэр зрипагэн Iуэхущ, арщхьэкIэ англо-саксхэм я дежкIэ напэтехщ…