Чингисхъан и унагъуэшхуэр

 Дунейм и  тхыдэм нэхъ щIыналъэшхуэ щызыубыда Чингисхъан (1162-1227 гъэхэр) псори зэхэту фыз 26-рэ иIауэ  къалъытэ, ауэ щIасэ бзылъхугъэу иIар бжыгъэншэщ. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу быну иIар зыхуэдизыр зыми жиIэфынукъым. Къыхахын хуей хъуащ икIи икIэм-икIэжым «Дыщэ къуэпсым хагъэхьар къуи 100-м нэблагъэщ. Ахэрат чингизидхэр (нэгъуэщIу жыпIэмэ, хъану щытыну зылъысахэр). Абыхэм ящыщ дэтхэнэми хухахын хуейт унафэ щащIыну къалэ е къэрал кIапэ.

АрщхьэкIэ щIыналъэхэр щIэину щагуэшкIэ зытращIыхьыр и япэ щхьэгъусэ е щхьэгъусэ нэхъыщхьэ Бортэ къыхуилъхуа и къуиплIым - Джучи, Чагатай, Угэдей, Толуй сымэ я сэбэп зыхэлъхэрт.

Псэууэ, я адэм абыхэм яхухихат зыщытепщэну щIыналъэхэр. АрщхьэкIэ езым и пIэ иувэн хуейуэ къилъытэр Джучит. Ауэ мыбдеж зыгуэр щыщыIэт. Чингисхъан (ар цIэкъым, атIэ къулыкъущ) хъунум и пэкIэ щIалэ дыдэу Темучинэ и щхьэгъусэр гъэру яIыгъат меркитхэм. Чингисхъан хъунум ар къаIэщIигъэкIыфащ, ауэ иужькIэ мыгувэу къалъхуа Джучи щхьэкIэ щэхуу зэхуаIуатэрт ар абы и мыкъуэххэу).

Адэмрэ къуэ нэхъыжьымрэ я зэхущытыкIэр щIагъуэтэкъым. И адэм илъэс куэдкIэ япэ иту уз гуэр къеуалIри, Джучи лIащ. Ауэ абы лъысауэ щыта сыбыр Iыхьэшхуэри, Кавказым и щIыналъэхэри, Азие Курытым щыщхэри и къуэхэм къахуэнэжащ. Чагатай Iэрыхьащ Азие Курытым и нэхъыбэмрэ уйгурхэм ящIхэмрэ, Угэдэй Иртыш и пщэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ щIыналъэхэр, икIи аращ Чингисхъан езым и пIэкIэ хъанышхуэу къигъэнар. Толуй лъысауэ  псори къыщежьа монголыщIхэрщ.

 ЛIэн и пэ къихуэу, Чингисхъан уэсят къищIащ къанэ щымыIэу Китайр яубыдыну, Азие лъэныкъуэмкIэ нэхъри кIуэцIрыкIыну. Чингисхъан губзыгъэт: абы къагурыIуэрт и къуэхэмрэ и къуэрылъхухэмрэ зэрызэныкъуэкъунур икIи зэрызэпэщIэувэнур.

Шэч хэлътэкъым, зэман дэкIмэ, зэIыхьлыхэр щIэиным щхьэкIэ зэрызэщыхьэнум, ауэ зэкIэ псори зыхущIэкъур яубыда щIыналъэм зэрызрагъэубгъунырт.

 Абы егъэщIылIа лэжьыгъэр нэхъыбэу зи пщэ къыдэхуар Джучи и щIэблэрт, щхьэтечу жыпIэмэ, и къуэ Батут, зи адэкъуэшхэр хуабжьу щIыкIэ къызэпэскIуарт. Ауэ мис а и адэкъуэшхэм  Бату дзэшхуэ хузэщIагъэуIуащ япэщIыкIэ Индыл Iуфэ Iус булгъэрхэр,  иужькIэ Русыр, итIанэ Европэр къизэун  папщIэ. Ар хъарзынуи къехъулIэрт, арщхьэкIэ Адриатикэ тенджызым нэсауэ Бату игъэзэжын хуей хъуащ  хъанышхуэ Угэдей зэрылIар зэхиха иужь. Арыншауэ хъунутэкъым: къизэуа щIыналъэхэр езыхэм зареймкIэ хуитыныгъэр щIаригъэгъэбыдэн хуейт. ЖытIэнщи, Бату и гъусэу зекIуэм хэтт Угэдейрэ Чагатайрэ я къуэхэу Гуюкрэ Бурирэ.  Ахэр зэгурыIуэртэкъым, зызэпащIасэрт. Бату щIалитIым я адэхэм щахуэтхьэусыхэм, модрейр я къуэхэм къешхыдащ. АрщхьэкIэ гужьгъэжьгъыр къэнащ. АдэкIэ Iуэхухэр кино гъэщIэгъуэным хуэдэу екIуэкIащ. Власть нэхъыщхьэр зылъысын хуейр Чагатай дауэ щытми, Чингисхъан и къуэ нэхъыжьт, ауэ мыгувэу абыи дунейр ибгынащ-  щхъухькIэ ягъэлIауэ хуагъэфащэ. Мыбдеж къыщыкъуэкIыжащ Чингисхъан и къуэш Тэмугерэ Угэдэй и фызабэ Дорогенэрэ - мыр, дауи, зыщIэбэныр и къуэ Гуюк и кIэн къригъэкIынырт.

 АрщхьэкIэ къайхъулIакъым: Тамугэ яукIащ, Дорогенэ текIуа хуэдэт: абы и къуэ Гуюк хъанышхуэу хахащ гугъуехьышхуэ пылъами, арщхьэкIэ махуитI нэхъ дэмыкIыу езыр зэуэзэпсэу лIащ. Гуюк зимыIэжьэу я щхьэхэр пилъащ и анэм и блыгущIэту щыта псоми. Иджы хъанышхуэу щытам къыхуэнэжа къемыдэIуа  Бату езэуэнырт. АрщхьэкIэ гъуэгум здытетым-сыту  гъэщIэгъуэн!- къытехуэри лIащ. Щхъуэ ирамыхауэ хэт жиIэфын?

Езым къыхуэпэж дзэ зиIэ Батут иджы бэнэныгъэм хэтхэм я нэхъ лъэщу къэнэжар. АрщхьэкIэ хъанышхуэм и тахътэм итIысхьэну емыпIэщIэкIыу абы гъуэгур хузэIуихащ Чингисхъан и къуэ нэхъыщIэ Толуе и къуэ Мунке. Урысейр къэзызэуам езым «Дыщэ ОрдакIэ» зэджэ къэрал щхьэхуэ къызэригъэпэщащ  Индыл и Iуфэ Iут Сарай и щыхьэру.

 Сарай, кIуэ пэтми, нэхъ пэIэщIэ хъурт адрей чингизид щIыналъэхэм. 1225 (е 1226) гъэм Бату лIа иужь тетыгъуэр IэщIыхьащ чристэн диныр къищтауэ зыхуагъэфащэ икIи Невский Александррэ езымрэ къуэш  зэрыщIауэ къалъытэ и къуэ Сартак. Ауэ ар мыгувэу лIащ, мыгувэу дунейм ехыжащ  къуэ закъуэ Улагчии.

Тетыгъуэр лъысащ Бату и къуэ Берке. Аращ зи Iыхьылхэм я нэхъыбэр щхъухькIэ зыгъэлIауэ зытралъхьэр.

Ауэ чингизидхэм  щIыналъэхэр я куэдт. Абыхэм зэныкъуэкъур, уеблэмэ, щынэхъ гуащIэжт.

Азие Курытыр зея Чагатай зэрылIэу абы и щIэиныр зрапхъуэным щIэбэнащ и къуэ Есу-Мункерэ и къуэрылъху Хара-Хулагурэ. Есу-Мунке яукIащ Бату и унафэкIэ, Хара-Хулагуи Iыхьэншэу къэнащ-зыгуэрым игу къэкIауэ къыщIэкIынщ абы и ерыскъым щхъухь хилъхьэн. ЩIэиныр IэщIыхьащ Чагатай и къуэрылъху Алга. Абы и тетыгъуэм щIыналъэр Iыхьэ-Iыхьу ягуэшыжауэ щытащ.

ЩIышхуэ зыIыгъ икIи цIыхухэр куэд дыдэ зыщыпсэу Китайр монголхэм пIалъэ кIыхькIэ къахуэщтакъым. Чингисхъан зыщIидза Iуэхур 1259 гъэм и кIэм нэзыхьэсыфар хъанышхуэ Мунке  и къуэш Хубилайщ.

Пэжу, ипэ щIыкIэ ар властым  щхьэкIэ илъэсиплIкIэ езэуэн хуей хъуащ и къуэш Ариг-Буга. ИкIэм-икIэжым иужьрейм зитащ, хуагъэгъуаи хуэдэт, арщхьэкIэ дунейр ибгынэн хуей хъуащ къызыхэкIар мыгурыIуэгъуэу.

Хубилай ипэкIэ кIуэтащ. Абы къигъэIурыщIащ                Бирмэмрэ Камбоджэмрэ, ауэ Японием  лъэIэсыфакъым ,тенджызыр къэукъубейри.

 Мункерэ Хубилайрэ я къуэш Хулагу Ираным теуащ икIи абы и пащтыхь Аль-Мутасамэ гъэр ищIащ. Псори псынщIэу екIуэкIырт. АрщхьэкIэ 1260 гъэм пIащIэгъуэкIэ игъэзэжын  хуей хъуащ щIэиныр гуэшыным егъэщIылIауэ аргуэру къыкъуэкIа Iуэхум хэтын папщIэ. КъуэкIыпIэ Гъунэгъум къина монголыдзэр Египетым и шэрджэс мамлюкхэм

 зэхакъутауэ щытащ. Дыщэ ордам и унафэщI Берке абы дэIэпыкъуэгъу къыхуигъэкIуат, арщхьэкIэ езы тIур зэпэщIэувэжын хуей хъущ, зэщыхьэжри, Хулагу и дзэр Кавказым къэкIуащ, ауэ 1263 гъэм Тэрч и Iуфэм щыхагъэщIащ.

ЖыIэн хуейщ Iэпхъуэшапхъуэу къэгъуэгуэрыкIуа монголхэм языныкъуэхэм деж яубыда щIыналъэхэм щыпсэу лъэпкъхэм я динымрэ щэнхабзэмрэ къащтэу зэрыщытар. Мис а Хубилай китай дыдэ хъуащ, къалащхьэр Каракорумэ ирихри, Ханбалык (иджырей Пекин) игъэIэпхъуащ, китай пащтыхь къудамэ щыпхишащ. Ар езыр монголу зэрыщытым зыри елIалIэртэкъым.

Монголхэм урыс щIыналъэхэм щыпсэухэр ягъэпщылIауэ жыпIэныр къезэгъыщэркъым. Невский Александр цIэрыIуэр Сарай куэдрэ кIуэрт, уеблэмэ, Бату и къуэ Сартакрэ абырэ къуэш зэрыщIат. Абы и зэманым Ордам иратхэр къыхэзыхыр езы урысхэрт. Хэбгъэзыхьмэ, къыхахын хуейм и пщалъи ягъэуватэкъым. Пэжу, монголхэр урысыщIхэм къыщытеуэ щыIэт, ауэ ар зытращIыхьыр языныкъуэ хъаныкъуэхэм я щхьэзыфIэфIагъырт. Куликовэ зэхэуэм иужькIэ ордам хурагъэшэжыр мащIэ дыдэт.

ХII-ХIV лIэщIыгъуэхэм я зэпыхьэпIэм монголхэм я империешхуэр лъэлъэжри, абы и пIэм къэрал щхьэхуэхэу щIагъуэу зыпымыщIахэр, языныкъуэхэм деж, уеблэмэ, зэбийхэр къихутащ. Къащта динымкIи зэтехуэжыртэкъым. Ахэр зэщхь зыщIыр Чингисхъан къытепщIыкIахэр я Iэтащхьэу зэрыщытырт.